خلاصه کتاب راهنمای تدریس (الگوها، روش ها و مهارت های تدریس) ( نویسنده سید حشمت الله مرتضوی زاده)

کتاب «راهنمای تدریس (الگوها، روش ها و مهارت های تدریس)» اثر سید حشمت الله مرتضوی زاده، به معلمان، دانشجو معلمان و پژوهشگران حوزه آموزش، راهکارهای عملی برای تدریسی اثربخش و پویا ارائه می دهد. این اثر ارزشمند، مجموعه ای از دانش ها و مهارت های ضروری را برای ایجاد شایستگی تدریس فراهم می کند.

مقدمه: اهمیت تدریس و نقش این کتاب در مسیر حرفه ای معلمی

معلمی، بیش از یک شغل، رسالتی خطیر است که آینده سازان هر جامعه ای را پرورش می دهد. تدریس اثربخش، نه تنها به انتقال صرف اطلاعات محدود نمی شود، بلکه فرآیندی پیچیده است که نیازمند تلفیقی از دانش تخصصی، مهارت های هنری و تجربه ی کاربردی است. این فرآیند حیاتی، پایه های فکری، عاطفی و عملی نسل های آتی را شکل می دهد و بر همین اساس، مسئولیت معلمان در به کارگیری اصول، روش ها و الگوهای نوین تدریس از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

در این میان، کتاب «راهنمای تدریس (الگوها، روش ها و مهارت های تدریس)» نوشته ی سید حشمت الله مرتضوی زاده، به عنوان یک منبع علمی و کاربردی، نقش بسزایی در ارتقاء سطح کیفی تدریس ایفا می کند. این کتاب، با هدف توانمندسازی فعالان حوزه آموزش، به تشریح ابعاد مختلف تدریس اثربخش می پردازد و مسیر روشنی را برای دستیابی به شایستگی تدریس ترسیم می کند. سید حشمت الله مرتضوی زاده، از صاحب نظران و اساتید برجسته حوزه علوم تربیتی و آموزشی، با نگاهی جامع و تحلیلی، مفاهیم پیچیده تدریس را در قالبی قابل فهم و کاربردی ارائه داده است.

این خلاصه جامع، برای دانشجو معلمان و دانشجویان علوم تربیتی که به دنبال درک سریع مبانی تدریس هستند، معلمان جدید و باتجربه که قصد به روزرسانی دانش و مهارت های خود را دارند و همچنین پژوهشگران و مدیران آموزشی که به دنبال مرجعی دقیق برای تحقیقات خود هستند، ابزاری ارزشمند خواهد بود. هدف از این مقاله، ارائه دیدگاهی عمیق و تحلیلی از محتوای کتاب است تا خوانندگان بتوانند با درکی جامع از فصول مختلف، نه تنها به مرور مطالب بپردازند، بلکه تصمیم آگاهانه ای برای مطالعه کامل این اثر ارزشمند بگیرند.

مروری بر ساختار کلی و اهداف اصلی کتاب

کتاب «راهنمای تدریس (الگوها، روش ها و مهارت های تدریس)» به شکلی منطقی و سازمان یافته، محتوای خود را در هفت فصل ارائه می دهد. این ساختار، خواننده را گام به گام از کلیات و مبانی نظری به سوی جزئیات کاربردی تدریس رهنمون می سازد و دیدگاهی جامع از فرآیند یاددهی-یادگیری ایجاد می کند.

هدف اصلی کتاب، همان طور که نویسنده نیز تاکید کرده است، ایجاد شایستگی تدریس در مخاطبان است. شایستگی تدریس به معنای مجموعه ای از دانش ها، مهارت ها و نگرش هایی است که معلم را قادر می سازد تا در موقعیت های مختلف آموزشی، به بهترین شکل ممکن عمل کند و یادگیری معنادار را تسهیل نماید. اهداف کلیدی تعریف شده در کتاب شامل موارد زیر است:

• کسب دانش ها و مهارت های لازم برای تدریس حرفه ای.
• شناخت دقیق انواع هدف های آموزشی (شناختی، عاطفی، روانی-حرکتی).
• توانایی به کارگیری هدف ها در طراحی و اجرای آموزش موضوعات درسی مختلف.
• کسب مهارت عملی در تهیه و تدوین طرح درس جامع و کارآمد.
• آشنایی با اصول، موانع، سبک ها و روش های مدیریت کلاس درس.
• ایجاد علاقه عمیق به تدریس و شغل معلمی به عنوان یک رسالت آموزشی.
• آشنایی با روش های برقراری ارتباط مؤثر در محیط کلاس درس.
• شناخت الگوها، روش ها و فنون تدریس نوین و کاربرد آن ها.
• شناخت انواع ارزشیابی و کاربرد آن در سنجش آموخته های دانش آموزان و بهبود فرآیند تدریس.

این اهداف نشان دهنده رویکرد جامع کتاب در پوشش تمامی ابعاد مورد نیاز برای یک معلم حرفه ای و اثربخش است. کتاب با فراهم آوردن این نقشه راه، دانشجو معلمان و معلمان را برای مواجهه با چالش های کلاس درس و تبدیل شدن به مربیانی کارآمد آماده می سازد.

تحلیل و خلاصه فصول کتاب راهنمای تدریس: گامی به گام تا معلمی حرفه ای

فصل اول: کلیات تدریس – بنیان های یک فرآیند پیچیده

فصل اول کتاب به تبیین مفاهیم اساسی و بنیان های نظری تدریس اختصاص دارد. مرتضوی زاده در این بخش، تدریس را فراتر از صرف انتقال اطلاعات تعریف می کند. از دیدگاه او، تدریس فرآیندی پویا و تعاملی است که در آن، معلم با تلفیق دانش تخصصی خود، هنری که در فهم و برقراری ارتباط با دانش آموزان دارد و تجربه های عملی گذشته، بستر مناسبی برای یادگیری را فراهم می آورد.

جایگاه تدریس در نظام آموزشی به عنوان رکن اصلی و قلب فرآیند یاددهی-یادگیری مورد تاکید قرار می گیرد. موفقیت هر نظام آموزشی به کیفیت تدریس معلمان آن بستگی دارد. نویسنده همچنین به عوامل متعددی اشاره می کند که بر اثربخشی تدریس تاثیرگذارند. این عوامل شامل نقش محوری معلم (دانش، مهارت، نگرش)، ویژگی ها و نیازهای دانش آموزان، محتوای آموزشی (به روز بودن، مرتبط بودن)، محیط فیزیکی و روانی کلاس، و انتخاب روش ها و فنون تدریس مناسب است.

مفهوم شایستگی تدریس که در مقدمه نیز به آن اشاره شد، در این فصل معرفی می شود. این شایستگی نه یک ویژگی ذاتی، بلکه مجموعه ای از توانایی ها و مهارت های اکتسابی است که معلم برای موفقیت و اثربخشی در کلاس درس باید به آن دست یابد. این فصل، نقشه ی راهی برای فصول بعدی ارائه می دهد و خواننده را با دیدگاهی کلی و جامع نسبت به ابعاد تدریس آشنا می سازد.

فصل دوم: هدف های آموزشی – قطب نمای کلاس درس

تعیین هدف های آموزشی، اولین و حیاتی ترین گام در طراحی هر فعالیت یاددهی-یادگیری است. این فصل تاکید می کند که بدون اهداف مشخص و مدون، تدریس به فعالیتی بی هدف و بی ثمر تبدیل می شود که نه تنها مسیر مشخصی ندارد، بلکه ارزیابی موفقیت آن نیز غیرممکن خواهد بود. هدف ها، جهت دهنده ی انتخاب محتوا، روش های تدریس، و ابزارهای ارزشیابی هستند.

کتاب به تفصیل به انواع هدف های آموزشی می پردازد که بر اساس طبقه بندی مشهور بلوم و همکارانش، به سه حیطه ی اصلی تقسیم می شوند:

1. حیطه ی شناختی: این حیطه به کسب دانش، فهم، کاربرد، تحلیل، ترکیب و ارزشیابی اطلاعات مربوط می شود.
2. حیطه ی عاطفی: شامل تغییر در نگرش ها، ارزش ها و علایق دانش آموزان است و مراحل دریافت، پاسخ، ارزش گذاری، سازماندهی و تبلور را در بر می گیرد.
3. حیطه ی روانی-حرکتی: این حیطه به توسعه مهارت های عملی و جسمانی مربوط می شود که شامل تقلید، دست کاری، دقت، هماهنگی و عادی سازی است.

مرتضوی زاده همچنین چگونگی تدوین اهداف رفتاری را آموزش می دهد. یک هدف رفتاری خوب باید ویژگی هایی نظیر مشخص بودن (Specific)، قابل اندازه گیری (Measurable)، قابل دستیابی (Achievable)، مرتبط (Relevant) و زمان بندی شده (Time-bound) داشته باشد (مفهوم SMART). ارائه مثال های کاربردی برای هریک از این حیطه ها و ویژگی ها، به معلمان کمک می کند تا اهدافی واقع بینانه و مؤثر برای کلاس درس خود تدوین کنند.

اولین گام در طراحی و تدوین فعالیت های یاددهی- یادگیری تعیین هدف های آموزشی است؛ زیرا هدف ها، زیربنای هر نوع فعالیتی را تشکیل می دهند. هدف وضع مطلوبی است که آگاهانه انتخاب و برای تحقق آن؛ فعالیت های مناسب طراحی و انجام می شود. هر آن چه که قبل و هنگام اجرای این فعالیت ها انجام می شود و هر آن چه که پس از آن حاصل می گردد، همه از هدف ها ناشی می شوند.

فصل سوم: روش های تدریس – ابزارهایی برای تسهیل یادگیری

فصل سوم به معرفی و بررسی روش ها و فنون تدریس می پردازد و تفاوت میان این دو مفهوم را تبیین می کند. روش به رویکرد کلی و استراتژیک معلم در هدایت فرآیند یادگیری اشاره دارد، در حالی که فنون ابزارهای جزئی تر و تاکتیک های خاصی هستند که در چارچوب یک روش به کار گرفته می شوند.

کتاب به معرفی روش های تدریس پرکاربرد می پردازد:

• روش های سنتی: از جمله سخنرانی و پرسش و پاسخ که با وجود کارایی در برخی موقعیت ها، محدودیت هایی نظیر عدم مشارکت فعال دانش آموز و تمرکز بر حافظه را دارند.
• روش های فعال و نوین: این بخش، محور اصلی این فصل است و شامل روش هایی مانند بحث گروهی (تقویت تفکر جمعی)، حل مسئله (توسعه تفکر منطقی)، تدریس اکتشافی (کشف مفاهیم توسط دانش آموز)، بارش فکری (تولید ایده های خلاقانه)، ایفای نقش (تجربه موقعیت های واقعی)، و پروژه محور (یادگیری عمیق از طریق عمل) می شود. برای هر روش، مزایا و کاربردهای آن به تفصیل شرح داده شده است.

انتخاب روش مناسب تدریس، نیازمند در نظر گرفتن معیارهای متعددی است، از جمله اهداف آموزشی، محتوای درسی، ویژگی های سنی و شناختی دانش آموزان، و امکانات و منابع موجود در کلاس درس. این فصل به معلم کمک می کند تا با درک عمیق از ماهیت هر روش، بهترین استراتژی را برای دستیابی به اهداف آموزشی خود انتخاب کند.

فصل چهارم: الگوهای تدریس – طرح واره هایی برای ساختاردهی

مفهوم الگوی تدریس در این فصل به عنوان یک چارچوب جامع تر از روش تدریس معرفی می شود. الگو، یک طرح واره ی کلی و ساختاریافته است که نه تنها روش ها را در بر می گیرد، بلکه شامل عناصر دیگری نظیر مراحل تدریس، نقش معلم و دانش آموز، و محیط یادگیری نیز می شود.

این فصل به معرفی الگوهای مطرح تدریس می پردازد:

• الگوی تدریس مستقیم (Direct Instruction): مناسب برای آموزش مهارت ها و اطلاعات مشخص و پایه، با تاکید بر راهنمایی گام به گام معلم.
• الگوی تدریس مبتنی بر پرسشگری (Inquiry-Based Learning): با هدف توسعه تفکر انتقادی، مهارت های حل مسئله و کاوشگری در دانش آموزان.
• الگوی تدریس مشارکتی (Cooperative Learning): تمرکز بر تقویت کار گروهی، مهارت های اجتماعی و یادگیری از همسالان.
• الگوی تدریس مفهومی (Concept Attainment): برای درک عمیق و طبقه بندی مفاهیم، با استفاده از مثال ها و غیرمثال ها.

کاربرد عملی الگوها نیز مورد بحث قرار می گیرد. مرتضوی زاده توضیح می دهد که چگونه می توان یک الگوی تدریس را به صورت گام به گام در کلاس پیاده سازی کرد و از پتانسیل های آن برای افزایش کیفیت یادگیری بهره برد. این الگوها، به معلمان دیدگاه سیستمی می دهند تا فعالیت های آموزشی خود را با انسجام و اثربخشی بیشتری سازماندهی کنند.

فصل پنجم: ارتباط در کلاس درس – پل ارتباطی میان معلم و دانش آموز

ارتباط مؤثر در کلاس درس، سنگ بنای هر فرآیند یادگیری موفقی است. این فصل اهمیت برقراری ارتباطی سالم و سازنده را تبیین می کند که بسترساز یادگیری، ایجاد جو اعتماد، احترام متقابل و مشارکت فعال دانش آموزان است.

کتاب به عناصر اصلی ارتباط اشاره می کند: فرستنده (معلم)، گیرنده (دانش آموز)، پیام (محتوای آموزشی)، کانال (کلامی و غیرکلامی)، بازخورد و موانع ارتباطی. فهم این عناصر به معلم کمک می کند تا فرآیند ارتباط را آگاهانه تر مدیریت کند.

مهارت های ارتباطی معلم به دو دسته ی اصلی تقسیم می شوند:

1. مهارت های کلامی: شامل وضوح بیان، استفاده از لحن مناسب، سرعت گفتار استاندارد، و انتخاب واژگان دقیق و قابل فهم.
2. مهارت های غیرکلامی: این مهارت ها بخش بزرگی از ارتباطات را تشکیل می دهند و شامل زبان بدن (اشارات و حرکات)، تماس چشمی (ایجاد ارتباط و اعتماد)، حالت چهره (انتقال احساسات)، و فاصله فیزیکی مناسب با دانش آموزان است.

بخش مهمی از این فصل به گوش دادن فعال و ارائه بازخورد سازنده اختصاص دارد. گوش دادن فعال به معنای شنیدن با درک و همدلی است، در حالی که بازخورد سازنده باید مشخص، به موقع و با هدف بهبود عملکرد دانش آموز باشد. همچنین، چالش های ارتباطی رایج در کلاس درس مانند سوءتفاهم ها، عدم مشارکت دانش آموزان و مدیریت هیجانات، به همراه راهکارهای عملی برای مقابله با آن ها، مورد بررسی قرار می گیرد. ارتباط موثر، توانایی معلم را در ایجاد فضایی دلپذیر برای یادگیری افزایش می دهد.

فصل ششم: مدیریت کلاس درس – ایجاد محیطی پویا و منظم

فصل ششم کتاب، به یکی از مهمترین دغدغه های معلمان، یعنی مدیریت کلاس درس می پردازد. مدیریت کلاس فراتر از کنترل و فرمان دادن است؛ بلکه شامل سازماندهی محیط فیزیکی و روانی، پیشگیری از مشکلات رفتاری و مداخله مؤثر در صورت لزوم است.

اهمیت مدیریت مؤثر کلاس بر افزایش زمان یادگیری، کاهش رفتارهای مخرب و بهبود فضای روانی کلاس تاکید دارد. یک کلاس خوب مدیریت شده، بستر امن و آرامی برای تمرکز بر یادگیری فراهم می آورد.

مرتضوی زاده به سبک های مختلف مدیریت کلاس اشاره می کند:

• سبک مقتدرانه: معلم همواره کنترل کامل را در دست دارد و قوانین را بدون مشارکت دانش آموزان وضع می کند.
• سبک دموکراتیک: معلم با مشارکت دانش آموزان قوانین را وضع و آن ها را در فرآیند مدیریت سهیم می کند. این سبک معمولاً به افزایش مسئولیت پذیری منجر می شود.
• سبک سهل گیر: معلم کمترین میزان کنترل را اعمال می کند که می تواند به هرج و مرج در کلاس بینجامد.

کتاب همچنین تکنیک های مدیریت زمان را شامل شروع و پایان به موقع فعالیت ها، انتقال روان بین فعالیت های مختلف، و اختصاص زمان کافی برای هر بخش آموزش، تشریح می کند. راهکارهای مدیریت رفتار از قبیل تعیین قوانین و انتظارات روشن، تقویت رفتارهای مطلوب (مثبت اندیشی و پاداش)، و برخورد سازنده با رفتارهای نامطلوب نیز مورد بررسی قرار می گیرد. مدیریت منابع و چیدمان مناسب فضای فیزیکی کلاس، از دیگر جنبه های مهم مدیریت کلاس است که به ایجاد محیطی پویا و کارآمد کمک می کند.

فصل هفتم: طرح درس – نقشه راهی برای هر جلسه تدریس

فصل پایانی کتاب به اهمیت تهیه طرح درس می پردازد. طرح درس، به مثابه نقشه راهی است که معلم را در طول هر جلسه تدریس هدایت می کند. تهیه طرح درس قبلی، نه تنها اعتماد به نفس معلم را افزایش می دهد و از سردرگمی جلوگیری می کند، بلکه به او امکان می دهد تا با برنامه ریزی دقیق، به اهداف آموزشی خود دست یابد.

مرتضوی زاده به اجزای یک طرح درس استاندارد اشاره می کند که هر معلمی باید با آن آشنا باشد:

جزء طرح درس	توضیح
اطلاعات عمومی	موضوع درس، پایه تحصیلی، زمان اختصاص یافته، تاریخ.
اهداف	اهداف کلی، جزئی و رفتاری که در فصل دوم مورد بحث قرار گرفتند.
محتوای آموزشی	مباحث و مفاهیمی که قرار است تدریس شوند.
روش ها و فعالیت های یاددهی-یادگیری	شامل مراحل گام به گام تدریس و فعالیت هایی که دانش آموزان باید انجام دهند.
رسانه ها و ابزارهای آموزشی	تجهیزات و موادی که برای تسهیل یادگیری مورد استفاده قرار می گیرند.
ارزشیابی	انواع ارزشیابی (تشخیصی، تکوینی، پایانی) و ابزارهای آن.
تکالیف و فعالیت های خارج از کلاس	فعالیت هایی که دانش آموزان باید پس از کلاس انجام دهند.

این فصل همچنین به انواع طرح درس اشاره می کند: طرح درس روزانه (برنامه ریزی برای یک جلسه مشخص)، طرح درس سالانه (برنامه ریزی کلی برای یک سال تحصیلی) و واحد کار (برنامه ریزی برای یک موضوع یا پروژه خاص). نکات کلیدی در تدوین طرح درس شامل انعطاف پذیری (برای پاسخگویی به نیازهای پیش بینی نشده)، واقع گرایی (متناسب با زمان و امکانات)، و جامعیت (پوشش تمام ابعاد آموزشی) است. طرح درس، ابزاری قدرتمند برای افزایش کارایی و اثربخشی تدریس است.

دستاوردهای کلیدی مطالعه این کتاب برای مخاطبان

مطالعه و درک مفاهیم ارائه شده در کتاب «راهنمای تدریس (الگوها، روش ها و مهارت های تدریس)» اثر سید حشمت الله مرتضوی زاده، دستاوردهای چشمگیری را برای تمامی فعالان حوزه آموزش به همراه دارد. این دستاوردها، نه تنها به افزایش دانش نظری، بلکه به تقویت مهارت های عملی و ارتقای اثربخشی در کلاس درس منجر می شود.

مهمترین دستاوردهای حاصل از مطالعه این کتاب عبارتند از:

1. کسب دانش نظری و مهارت های عملی تدریس: خوانندگان با اصول و نظریه های بنیادین تدریس، الگوها و روش های نوین آموزشی آشنا شده و توانایی به کارگیری عملی آن ها را در کلاس درس پیدا می کنند. این امر به ارتقای سطح تخصص معلمی کمک شایانی می نماید.
2. تقویت توانایی برنامه ریزی و طراحی آموزشی: با درک عمیق از اهمیت و اجزای طرح درس، معلمان قادر خواهند بود برنامه های آموزشی منسجم و هدفمندی را طراحی کنند که منجر به یادگیری معنادارتر برای دانش آموزان می شود.
3. افزایش توانایی مدیریت کلاس و برقراری ارتباط مؤثر: مهارت هایی نظیر مدیریت رفتار دانش آموزان، سازماندهی محیط کلاس و برقراری ارتباط کلامی و غیرکلامی اثربخش، به معلم کمک می کند تا فضایی آرام، پویا و دلپذیر برای یادگیری ایجاد کند.
4. توسعه نگاه سیستمی به فرآیند یاددهی-یادگیری: این کتاب به خوانندگان می آموزد که چگونه به تدریس به عنوان یک فرآیند یکپارچه و متشکل از عناصر به هم پیوسته نگاه کنند و تعامل بین اهداف، محتوا، روش ها و ارزشیابی را درک کنند.
5. افزایش اعتماد به نفس و اثربخشی در شغل معلمی: با تجهیز شدن به دانش و مهارت های مورد نیاز، معلمان با اطمینان خاطر بیشتری در کلاس درس حاضر می شوند و می توانند با چالش های آموزشی به شیوه ای کارآمدتر مواجه گردند.

این دستاوردها، در مجموع، به تربیت معلمانی توانمند، خودباور و کارآمد منجر می شود که می توانند نقش خود را به عنوان راهبران آموزشی به بهترین نحو ایفا کنند.

نتیجه گیری: چرا خلاصه این کتاب دروازه ای به سوی تدریس حرفه ای است؟

کتاب «راهنمای تدریس (الگوها، روش ها و مهارت های تدریس)» اثر سید حشمت الله مرتضوی زاده، بی شک یکی از منابع اصلی و جامع در حوزه علوم تربیتی و آموزشی محسوب می شود. این اثر با پوشش ابعاد گوناگون تدریس، از کلیات و هدف گذاری گرفته تا روش ها، الگوها، ارتباط و مدیریت کلاس و در نهایت طرح درس، یک نقشه راه کامل برای هر فردی است که در مسیر معلمی گام برمی دارد یا قصد ارتقای مهارت های تدریس خود را دارد.

نقاط قوت اصلی این کتاب در رویکرد نظام مند، تحلیل عمیق مفاهیم و ارائه راهکارهای کاربردی آن نهفته است. نویسنده با زبانی شیوا و تخصصی، مفاهیم پیچیده را به گونه ای تبیین می کند که هم برای دانشجو معلمان تازه کار و هم برای معلمان باتجربه قابل فهم و استفاده باشد. ارزشی که این کتاب به جامعه آموزشی اضافه می کند، در توانمندسازی افراد برای تبدیل شدن به معلمان اثربخش و خودباور است.

این خلاصه جامع، به مثابه ی یک دروازه ورود به دنیای غنی و پربار این کتاب عمل می کند. با مطالعه آن، مخاطبان می توانند در کوتاه ترین زمان ممکن، به درک عمیقی از محتوای کلیدی و اهداف هر فصل دست یابند. این درک اولیه نه تنها به عنوان یک ابزار قدرتمند برای مرور و یادگیری سریع عمل می کند، بلکه به خوانندگان کمک می کند تا با دیدی بازتر و آگاهانه تر، برای مطالعه کامل کتاب تصمیم بگیرند و از تمامی جزئیات و ظرافت های آن بهره مند شوند. امید است این مقاله، گامی کوچک در جهت ترویج دانش و ارتقای کیفیت تدریس در کشورمان باشد.