«نوروز» تداوم است، تکرار نیست / انتقاد از تقلیل «نوروز» به فولکلور

به گزارش شبکه در ابتدا نعمت اله فاضلی – دبیر کمیته اندیشه ورزان صلح – در پنل «صلح نوروزی» گفت: جای خوشبختی این که هنوز می توان از نوروزی سخن گفت که هزاران سال برای ما زبان مشترک بوده است. نوروز آیینی فراتر از تشریفات و مراسم است. گاه فراموش می شود که نوروز آیین است و به تشریفات و برخی کارها تقلیل می یابد بدون اینکه وجه ارتباطی و صلح گونه آن به نحو موثر در ذهن ما تحقق یابد. 

چرا نوروز در خدمت آبادانی به کار گرفته نمی شود؟ 

او افزود: مشغول نوشتن درباره نوروز بودم و از پارادوکس نوروزی نوشتم. نوروز در سرزمین های حوزه نوروز ظرفیت فرهنگی بزرگی است که برای آبادی و آبادانی این منطقه می توانند ظرفیت بالایی داشته باشد اما در عمل چنین نیست و این سرزمین ها در جغرافیای جهان با برچسب کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه شناخته می شوند. وقتی سرزمین هایی ظرفیت فرهنگی صلح ارتباط و زندگی بهتر دارند چه اتفاقی می افتد که این ظرفیت ها بالفعل نمی شود؟ چرا مردمان این سرزمین ها از زبان مشترک نوروز برخوردارند اما در ساحت های اقتصادی سیاسی اجتماعی و فرهنگی نمی توانند نوروز را در خدمت آبادانی به کار گیرند. آبادنی مفهوم کهنی در ادبیات فارسی است و دلالت معنایی والاتری از توسعه دارد. آبادانی مفهومی جامع الاطراف است. 

تقلیل نوروز به فولکلور اشتباه است

دبیر کمیته اندیشه ورزان صلح در پاسخ به این پرسش که «پارادوکس آبادانی چیست؟» اظهار کرد: سه فهم از نوروز وجود دارد که آن را کم توان می کند و بهره فرهنگی را به موارد جزئی تقلیل می دهد. اولین مورد تقلیل نوروز به فولکلور و اجزای آن و عدم فهم درک کلی از نوروز است. این نگاه که بگوییم در منطقه ما رسم نوروز فلان است و … ظاهری درست و باطنی فریبنده دارد؛ نوروز را به جزئیات و یک امر مرده تقلیل می دهد. نگاه فولکلوریک نگاهی نیست که آیین زنده را دربر گیرد. نوروز امری زنده است اما وقتی به پژوهش ها و مطالبات نوروزی که نگاه کنید مشخص می شود وجه غالب نگاه فولکلوریک است. این نگاه نادرست نیست اما ناکافی و فریبنده است. صدها و هزاران کتاب و مقاله درباره نوروز وجود دارد که به نوروز نگاه فولکلور دارد بدون اینکه به نوروز به مثابه آیین فراگیر نگاه شود و نوروز را به سرگرمی یا امری باستان شناسانه و موزه شناسانه تقلیل می دهد که نوروز را از بستر زنده و اکنونِ خود دور می کند. لازم است به نوروزِ نو بی اندیشیم. نوروز یک امر مرده قدیمی نیست و نوروز را چیزی برای کنجکاوی های بازیگوشانه نفهمیم. 

«نوروز» به دنبال برقراری ارتباط است

فاضلی ادامه داد: فهم غلط دیگر از نوروز این است که رویکردهای ایدئولوژیک به نوروز وجود دارد که نوروز را از آیین مذهب و فرهنگ جدا می کند و آن را مقابل نگاه های ایدئولوژیکی قرار می دهد که با بیان های مختلف ناسیونالیسم مارکسیسم بنیادگراهای مذهبی و … همگی در یک چیز مشترک هستند آن هم این که نوروز را نوعی ایدئولوژی می دانند که می خواهد هویت ها و قومیت ها را در مقابل هم قرار دهد؛ در حالی که منطق فرهنگی نوروز برقراری پیوند و اتصال است و به دنبال ایجاد تقابل نیست. منطق فرهنگی نوروز فراتر از مذاهب زبان ها و… است. 

او با اشاره به نوع برخوردهای مختلف کشورها با نوروز بیان کرد: گاهی در ایران با نوروز مثل زن صیغه ای برخورد می کنند گویی پیوندی وجود دارد اما این پیوند محکم نیست و به نوعی پیوند یواشکی و پنهانی است. 

نوروز محتاج نظریه پردازی است

این جامعه شناس فهم سوم غلط از نوروز را متوجه نخبگان فکری و دانشگاهی دانست و اظهار کرد: این گروه همت نمی کنند نوروز را به مثابه بینش و افق فکری برای آبادانی همه جانبه فهم کنند یا الگویی از نوروز برای شادی یادگیری و اتحاد به کار گیرند. ما اندیشه ورزان عاجز بودیم که نوروز را فراتر از تشریفات درنظر بگیریم و این سبب شده نوروز به مراسمی تبدیل شود که بدون اثربخشی می آید و می رود. این کم توانی اندیشمندانِ منطقه فرهنگی نوروز بوده که تا به الان از این زاویه به نوروز نگاه نکردند که آن را در خدمت آموزش و اَشکال دیگری از آبادنی جوامع خود در بیاورند. نوروز محتاج نظریه پردازی است و ما همچنان  در نگاه فولکلوریک مانده ایم.  

مخالفت با «گفتمان نوروز ستایی»

او تاکید کرد: نوروز با شکل دیگری از تقلیل گرایی هم روبرو است که بنده به آن «گفتمان نوروزستایی» می گویم. ستایش صرف این آیین هم مانع از آن است که نوروز را در بستر اکنونِ خود برای آبادنی به کار گیریم. اگر می توانستیم به شیوه آکادمیک و ژرف آیین نوروز را نقادی کنیم _ نه از سر نفی نوروز _ و آن را تجزیه و تحلیل کنیم نوروزِ امروز که در ۱۳ کشور جهان آیین ملی است یک نظریه بود. نوروز نظریه ای است که مردمان در درازای تاریخ آن را ابداع کردند.

فاضلی تاکید کرد: مانع دیگر درون خود پارادوکسی دیگر دارد و آن فهم گردشگرانه و توریستی از نوروز است. این حرف برای کسانی که در این حوزه فعال هستند  خوشایند نیست اما توریست هم می تواند ویرانگر باشد. چنین نیست که به هر شکلی که توانستیم پولسازی کنیم. نوعی از پولسازی موجب آبادانی می شود که تبدیل سرمایه های اجتماعی به اقتصادی یا بالعکس صورت گیرد. گردشگری فعلی در جهان ما وجه مخرب هم دارد. بر اساس آمارها در ایام نوروز در کشورمان ۲۳ هزارنفر در تصادفات جاده ای کشته و صدها هزارنفر آسیب های جدی می بینند کدام جنگی این میزان کشته دارد؟ آیا تراژدی نیست که به نام نوروز چنین خسارت هایی به جامعه خود تحمیل کنیم؟ 

نوروز؛ جشن اندیشه و گفت وگو

دبیر کمیته اندیشه ورزان صلح تاکید کرد: وقتی از نوروز صحبت می کنیم باید واقع بین باشیم. اگر نوروز منجر به این شود که به نام گردشگری مصرف گرایی افراطی پیش آید این موضوع مغایر روح نوروز آرمانی است که به دنبال اعتدال و شکوفایی است. اگر معنای نوروز این باشد که به جای آشتی با طبیعت بیشتر آن را تخریب کنیم این مغایر روح نوروز است. نوروز فرصتی برای درنگ کردن درباره زندگی است. تعامل نادرست درباره نوروز سبب می شود این مناسبت بیاید و برود و همچنان کشورهای حوزه نوروز فقیر بمانند و از آبادانی محروم باشند؛ بنابراین پیشنهادم این است که جشن نوروز را جشن اندیشه و گفت وگو برای شناخت و صلح بدانیم. 

او با تاکید بر اینکه نوروز تداوم است اما تکرار نیست بیان کرد: اگر نوروز فقط یک تکرار باشد به واقع کهنه است. اگر کشورها نتوانند نوروز را در خدمت نو کردن خود بگیرند با بحران عظیمی روبرو می شوند. مردمانی که در فقر به سر می برند باید آیین نوروز را آیین جدی زندگی خود بدانند. شادی نوروزی شادی پایدار و به دور از عیاشی و خوش گذرانی است.  

نوروز باستانی ترین جشن فرهنگ صلح است

همچنین مهتاب حاجی محمدی – رئیس کمیته صلح و کودک – در پنل تخصصی «آئین های نوروزی و آموزش صلح به کودکان» گفت: نوروز یک سرمایه فرهنگی با کارکردهای مثبت و ایجابی است که سبب رشد و بازتولید وحدت در جامعه می شود و فضای شادی در جامعه ایجاد می کند. سابقه تمدن نوروز بسیار بالاست و این موجب همبستگی جامعه ایرانی و ایران شهری می شود که از نظر آیین و اسطوره همبستگی دارند. 

او با ارائه توضیحاتی درباره دیدگاه هایی که پیرامون پیدایش نوروز مطرح می شود اظهار کرد: در سال ۲۰۱۰ میلادی در سازمان ملل متحد نوروز را به عنوان باستانی ترین جشن تمدن و فرهنگ صلح معرفی کردند. نوروز عامل پیوند دهنده اقوام در حوزه ایرانشهری است. 

آموزش به کودکان با آیین های نوروزی

حاجی محمدی ادامه داد: نوروز جشنی است که به زبان دین قوم نژاد و طبقه اجتماعی خاصی مربوط نیست و فرازمانی است. جامعه پذیری فرایندی است که طی آن کودک و نوجوان ارزش و هنجار جامعه خود را یاد می گیرند و نوروز یکی از بهترین فرصت های یادگیری است. گستردن هفت سین حاجی فیروز پوشیدن لباس نو سیزده بدر دید و بازدید عیدی دادن خانه تکانی آتش افروزی همگی مواردی است که می توان با توسل به آنها به کودک و نوجوان خود بیاموزیم تا به وسیله آنها با فرهنگ و رسوم ما آشنا شوند. 

او با اشاره به اینکه جشن نوروز سبب تقویت روابط خانوادگی و اجتماعی می شود اظهار کرد: دید و بازدیدها فرصتی رقم می زند که خانواده ها گردم هم آیند و کودکان بتوانند مهارت های زیادی بیاموزند. آنها همچنین تعاملات انسانی را در جهت توسعه صلح می آموزند. متاسفانه در سال های اخیر فلسفه نوروز دچار دگرگشت های زیادی شده است که اینجا نقش خانواده پررنگ می شود تا به آیین های نوروزی لطمه وارد نشود و با وسیله آن شکاف بین نسل ها را نیز کاهش دهیم.

رئیس کمیته صلح و کودک افزود: نوروز مفاهیمی مثل نو شدن دارد و کودکان در نوروز می توانند با شادی و روابط مثبت آشنا شوند. هفت سین یکی از نمادهای نوروز است که اقلام مختلف آن می تواند پیام هایی برای کودکان داشته باشد. متاسفانه هفت سین مدتی است نماد تجملاتی شده است که گویی نقش اصلی آن فراموش شده درحالی که کودکان باید آن را به درستی بشناسند و در تهیه و چیدن آن مشارکت داشته باشند تا در ضمیر آنها نهادینه شود. 

او ادامه داد: کارکرد حاجی فیروز تکدی گری شده است درحالی که نمادی از نو شدن زمین است و کودکان باید درباره آن بدانند و آگاه باشند و بدانند یک شخص آزاده است که پیغام شادی می آورد. عمونوروز یک داستان عاشقانه زیباست که باید با بچه ها درباره آن صحبت کنیم. ۱۳ بدر هم نمادی از صلح طبیعت است و اگر در این روز به طبیعت می رویم کودک باید علت آن را بداند. 

او نوروز را جشنی برای حل اختلاف ها دانست و گفت: این جشن جزئیاتی دارد که می تواند راهگشای موضوعات و مشکلات مختلفی باشد و از سنین کم به کودکان گفت وگو کردن را می آموزد. نوروز پیام آور صلح جهانی است و آموزش به کودکان در این زمینه اهمیت بالایی دارد. 

او در پایان کفت: توصیه می کنم «قصه نو از افسانه» «سنجاق قفلی» و «جشن های ایران» را که به آموزه های نوروز می پردازد برای کودکان بخوانید.

پس از برگزاری پنل های تخصصی مراسم اهدای نشان نوروز برگزار شد که می توانید مشروح آن را از اینجا بخوانید.

انتهای پیام