خلاصه کتاب کشف علت و معلول در علوم انسانی ( نویسنده مهدی کلانتری، زهرا شهبازی، قاسم مولایی )

کتاب «کشف علت و معلول در علوم انسانی» اثر مهدی کلانتری، زهرا شهبازی و قاسم مولایی، راهنمایی جامع برای درک و به کارگیری مفاهیم علیت در پژوهش های اجتماعی و رفتاری است. این اثر با هدف تبیین پیچیدگی های روابط علّی و معلولی در پدیده های انسانی، ابزارها و رویکردهای نوین را برای شناسایی دقیق این روابط ارائه می دهد و به پژوهشگران، اساتید و دانشجویان علوم انسانی کمک می کند تا تحلیل هایی عمیق تر و معتبرتر از پدیده های پیرامون خود داشته باشند.

فهم روابط علت و معلول در علوم انسانی، اساس تبیین، پیش بینی و مداخله مؤثر در پدیده های پیچیده اجتماعی، فرهنگی و روان شناختی است. در حوزه ای که عوامل متعدد و متغیرهای نهفته می توانند نتایج را تحت تأثیر قرار دهند، رویکردی ساختارمند و دقیق برای شناسایی این روابط از اهمیت حیاتی برخوردار است. کتاب کشف علت و معلول در علوم انسانی با ارائه چارچوب های نظری و عملی، پلی میان پیچیدگی های تئوریک و نیازهای کاربردی پژوهشگران ایجاد می کند. این مقاله با هدف ارائه خلاصه ای جامع و تحلیلی از محتوای این کتاب، به بررسی مفاهیم کلیدی، رویکردهای روش شناختی و کاربردهای عملی آن می پردازد تا درکی سریع و عمیق از این اثر ارزشمند برای علاقه مندان به روش تحقیق و فلسفه علم فراهم آورد.

نویسندگان کتاب: نگاهی کوتاه

کتاب «کشف علت و معلول در علوم انسانی» حاصل همکاری و تخصص سه تن از پژوهشگران برجسته در حوزه علوم انسانی و روش تحقیق است. مهدی کلانتری، زهرا شهبازی و قاسم مولایی با تجربیات علمی و پژوهشی خود در این زمینه، اثری را به نگارش درآورده اند که خلأ موجود در منابع فارسی برای درک عمیق تر علیت در بسترهای انسانی را پر می کند. تمرکز آن ها بر ارائه مفاهیم پیچیده به زبانی قابل فهم، همراه با مثال های کاربردی، نشان دهنده تسلط آن ها بر موضوع و دغدغه انتقال مؤثر دانش به مخاطبان است. این سه نویسنده، هر یک با سهم خود در غنای محتوایی و جامعیت مباحث، به ارزش علمی و کاربردی کتاب افزوده اند.

چرا کشف علت و معلول در علوم انسانی اهمیت دارد؟

کشف روابط علت و معلول، ستون فقرات هر پژوهش علمی است که به دنبال تبیین پدیده ها و پیش بینی روندهای آینده است. در علوم انسانی، این اهمیت دوچندان می شود، زیرا پدیده های مورد مطالعه اغلب پویا، پیچیده، و تحت تأثیر عوامل بی شماری هستند که به طور مستقیم قابل اندازه گیری یا کنترل نیستند. شناخت علل ریشه ای رفتارها، روندهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، به ما امکان می دهد تا سیاست گذاری های مؤثرتری انجام دهیم، مداخلات هدفمندتری طراحی کنیم و در نهایت، به بهبود وضعیت جوامع کمک کنیم.

برخلاف علوم طبیعی که در بسیاری موارد می توان روابط علّی را با قطعیت نسبی و در محیط های کنترل شده شناسایی کرد، در علوم انسانی اغلب با علیت احتمالی سروکار داریم. به این معنا که یک علت مشخص لزوماً همیشه منجر به یک معلول خاص نمی شود، بلکه احتمال وقوع آن معلول را افزایش می دهد یا کاهش می دهد. این تفاوت اساسی، نیازمند رویکردها و ابزارهای تحلیلی متفاوتی است که بتوانند پیچیدگی ها، هم پوشانی ها و تأثیرات متغیرهای پنهان را در نظر بگیرند.

برای مثال، هنگامی که به دنبال فهم «علت» کاهش نرخ مشارکت اجتماعی در یک جامعه هستیم، نمی توانیم تنها یک عامل را مسئول بدانیم. بیکاری، عدم اعتماد به نهادها، تغییرات فرهنگی، و حتی دسترسی به فناوری های ارتباطی، همگی می توانند به صورت ترکیبی و با درجات مختلف، بر این پدیده اثرگذار باشند. کشف این روابط چندوجهی و احتمالی، نه تنها به تبیین دقیق تر کمک می کند، بلکه راه را برای طراحی راهبردهای مؤثر برای افزایش مشارکت هموار می سازد. از این رو، کتاب حاضر با تمرکز بر این ابعاد، راهنمایی ارزشمند برای هر پژوهشگری است که قصد دارد به درکی عمیق تر از پدیده های انسانی نائل شود.

خلاصه فصول کلیدی کتاب

کتاب «کشف علت و معلول در علوم انسانی» در هفت فصل ساختار یافته است که هر یک جنبه ای از پیچیدگی های علیت را پوشش می دهند. این فصول به ترتیب، خواننده را از مفاهیم بنیادی به سمت رویکردهای پیشرفته تر در شناسایی و تحلیل روابط علّی در بستر علوم انسانی هدایت می کنند.

فصل اول: دنیای علت و معلول

این فصل به عنوان نقطه آغازین، به معرفی و تعریف بنیادی علیت می پردازد. نویسندگان تأکید می کنند که تفکر علّی، نه تنها یک ابزار علمی، بلکه بخشی جدایی ناپذیر از زندگی روزمره و شیوه ادراک انسان از جهان است. در این فصل، تفاوت حیاتی میان «همبستگی» (Correlation) و «علیت» (Causation) به دقت تشریح می شود. همبستگی صرفاً نشان دهنده یک رابطه آماری بین دو متغیر است، بدون اینکه لزوماً یکی علت دیگری باشد؛ در حالی که علیت به معنای وجود یک رابطه مستقیم یا غیرمستقیم است که در آن تغییر در یک متغیر (علت) منجر به تغییر در متغیر دیگر (معلول) می شود. این تمایز، اساسی ترین گام در مسیر پژوهش های علّی است، زیرا بسیاری از خطاهای تحلیلی ناشی از نادیده گرفتن همین تفاوت است. این فصل با ارائه مثال هایی ملموس، به خواننده کمک می کند تا جایگاه تفکر علّی را در زندگی و پژوهش های علمی درک کند.

فصل دوم: ابزاری برای درک رابطه علت و معلول

در این فصل، نویسندگان به معرفی روش ها و رویکردهای اصلی برای شناسایی روابط علّی می پردازند. این روش ها شامل اصول مطرح شده توسط فلاسفه ای چون جان استوارت میل می شوند که عبارتند از: روش توافق (Method of Agreement)، روش اختلاف (Method of Difference)، روش تغییرات همزمان (Method of Concomitant Variations) و روش باقیمانده ها (Method of Residues). هر یک از این روش ها، به همراه مثال های ساده، توضیح داده می شوند تا خواننده با منطق زیربنایی آن ها آشنا شود. همچنین، پیش فرض ها و محدودیت های هر روش مورد بحث قرار می گیرد؛ برای مثال، روش اختلاف در محیط های کنترل شده مانند آزمایشگاه های علوم طبیعی کارایی بیشتری دارد، اما کاربرد آن در علوم انسانی با چالش هایی مواجه است. نویسندگان بر این نکته تأکید می کنند که هیچ یک از این روش ها به تنهایی برای اثبات علیت کافی نیست و اغلب نیازمند ترکیبی از شواهد و رویکردهای مختلف هستیم.

فصل سوم: رابطه علت و معلولی احتمالی

یکی از مهم ترین فصول این کتاب، به مفهوم علیت احتمالی اختصاص دارد. نویسندگان توضیح می دهند که در علوم انسانی، به ندرت می توان روابط علّی قطعی و یک به یک را پیدا کرد. پدیده های اجتماعی و رفتاری غالباً چندعلتی هستند و عوامل متعددی به صورت ترکیبی و با درجات مختلفی از احتمال، بر یک معلول خاص تأثیر می گذارند. در اینجا نقش آمار و احتمالات در تحلیل روابط علّی پررنگ می شود. روش هایی نظیر تحلیل رگرسیون، مدل سازی معادلات ساختاری (SEM)، و تحلیل مسیر (Path Analysis) به عنوان ابزارهایی برای شناسایی روابط احتمالی و اندازه گیری قدرت آن ها معرفی می شوند. این فصل به خواننده می آموزد که چگونه با عدم قطعیت ذاتی در علوم انسانی کنار بیاید و نتایج پژوهش های خود را با احتیاط و با در نظر گرفتن ماهیت احتمالی روابط علّی تفسیر کند.

فصل چهارم: بررسی دقیق تر علت و معلول

با پیشرفت در مباحث، این فصل به عمق بیشتری در تحلیل علیت ورود می کند. مباحثی مانند علل چندگانه (Multiple Causation)، علل ضروری (Necessary Causes) و علل کافی (Sufficient Causes) تشریح می شوند. یک علت ضروری، عاملی است که بدون آن معلول هرگز رخ نمی دهد، اما وجود آن به تنهایی برای وقوع معلول کافی نیست. در مقابل، یک علت کافی، عاملی است که وجود آن لزوماً منجر به وقوع معلول می شود. در بسیاری از موارد در علوم انسانی، با ترکیبی از علل ضروری و کافی سروکار داریم یا حتی با مجموعه ای از عوامل که تنها در ترکیب با یکدیگر، منجر به یک معلول می شوند. این فصل همچنین به چالش های تشخیص علیت های پیچیده، از جمله مسائل مربوط به متغیرهای مخدوش کننده (Confounding Variables) و واسطه ای (Mediating Variables)، می پردازد و راهکارهایی برای کنترل یا شناسایی این متغیرها ارائه می دهد.

فصل پنجم: شناسایی اثرات علت ها

این فصل بر رویکردها و تکنیک های اندازه گیری تأثیر یک علت خاص بر یک معلول تمرکز دارد. نویسندگان به روش های مختلف برای برآورد اثر علی (Causal Effect) می پردازند، از جمله طراحی های آزمایشی (Experimental Designs) که در آن ها متغیر مستقل دستکاری می شود و تأثیر آن بر متغیر وابسته اندازه گیری می گردد. همچنین، طراحی های شبه تجربی (Quasi-experimental Designs) و روش های آماری پیشرفته نظیر تحلیل واریانس (ANOVA) و رگرسیون چندگانه (Multiple Regression) که برای تخمین اثرات علّی در شرایط غیرآزمایشی به کار می روند، معرفی می شوند. این بخش با ارائه مثال های کاربردی از پژوهش های اجتماعی، نشان می دهد که چگونه می توان اثرات یک سیاست یا برنامه خاص را بر نتایج مورد نظر شناسایی و اندازه گیری کرد.

فصل ششم: تعیین علل معلول ها

در حالی که فصل قبلی بر شناسایی اثرات علل تمرکز داشت، این فصل به فرایند معکوس، یعنی ردیابی و کشف عوامل مختلفی که منجر به بروز یک پدیده یا معلول خاص می شوند، می پردازد. این رویکرد به ویژه در تحقیقات کیفی و موردی (Case Study) که هدف آن فهم عمیق یک پدیده است، کاربرد دارد. نویسندگان بر اهمیت تحلیل زمینه ای و در نظر گرفتن فاکتورهای متعدد در این فرایند تأکید می کنند. این فصل به پژوهشگر می آموزد که چگونه با استفاده از روش هایی نظیر فرآیند ردیابی (Process Tracing) یا تحلیل مقایسه ای تاریخی (Historical Comparative Analysis)، مسیرهای علّی منتهی به یک نتیجه خاص را بازسازی کند. این رویکرد نیازمند جمع آوری داده های غنی و عمیق، و تحلیل دقیق روابط بین عوامل مختلف در یک بستر زمانی و مکانی مشخص است.

فصل هفتم: علّیت: علت مؤثر، غیر منطقی یا از دست رفته

آخرین فصل کتاب به پیچیدگی ها و چالش های نهایی در کشف علیت می پردازد. نویسندگان اذعان می کنند که در بسیاری از موارد، علل ممکن است پنهان، غیرخطی، یا حتی غیرمنطقی به نظر برسند. این فصل به مسائلی نظیر علل پنهان (Latent Causes)، روابط علّی غیرمستقیم (Indirect Causation) و متغیرهای نهفته (Unobserved Heterogeneity) می پردازد. همچنین، چالش های کشف علیت در سیستم های پیچیده و دینامیک (Complex Adaptive Systems) که در آن ها روابط علّی به مرور زمان تغییر می کنند و بازخوردهای متعدد وجود دارد، مورد بحث قرار می گیرد. این فصل به پژوهشگر می آموزد که چگونه با اینگونه چالش ها روبرو شود، از سوگیری های شناختی دوری کند و با استفاده از روش های پیشرفته تر، دیدگاه جامعی نسبت به پدیده های مورد مطالعه خود پیدا کند. این بخش به نوعی هشدار و راهنمایی برای عبور از ساده سازی های بیش از حد در تحلیل علیت است.

به طور خلاصه، این هفت فصل با رویکردی گام به گام و تحلیلی، خواننده را با ابعاد مختلف کشف علت و معلول در علوم انسانی آشنا می سازند و ابزارهای لازم برای انجام پژوهش های معتبر و عمیق را در اختیار او قرار می دهند.

مفاهیم کلیدی و نکات برجسته کتاب

کتاب «کشف علت و معلول در علوم انسانی» مجموعه ای از مفاهیم و بینش های اساسی را ارائه می دهد که برای هر پژوهشگر علوم انسانی ضروری است. در ادامه به مهم ترین آن ها اشاره می شود:

• تمایز همبستگی و علیت: این کتاب به طور مداوم بر این نکته تأکید می کند که همبستگی (رابطه آماری) لزوماً به معنای علیت (رابطه تأثیرگذاری) نیست و این مهم ترین درسی است که پژوهشگران باید به آن مسلط شوند.
• علیت احتمالی: در علوم انسانی، علیت غالباً ماهیت احتمالی دارد، نه قطعی. این بدان معناست که یک علت، احتمال وقوع یک معلول را افزایش می دهد، نه اینکه لزوماً آن را به وجود آورد. درک این نکته برای تفسیر صحیح نتایج پژوهش ها حیاتی است.
• علل ضروری و کافی: نویسندگان تفاوت بین علل ضروری (آنچه برای وقوع معلول لازم است) و علل کافی (آنچه برای وقوع معلول کافی است) را توضیح می دهند، که به تحلیل دقیق تر روابط علّی کمک می کند.
• چندعلتی بودن پدیده ها: بیشتر پدیده های انسانی ناشی از ترکیب چندین علت هستند. کتاب بر اهمیت شناسایی و تحلیل این مجموعه های علّی تأکید می کند.
• اهمیت چارچوب نظری: برای شناسایی علیت، صرفاً جمع آوری داده کافی نیست؛ بلکه نیاز به یک چارچوب نظری قوی و روشن برای هدایت پژوهش و تفسیر یافته ها وجود دارد.
• نقش متغیرهای مخدوش کننده و واسطه ای: کتاب به چالش های متغیرهای پنهان یا کنترل نشده ای که می توانند رابطه علّی ظاهری را مخدوش کنند، می پردازد و راهکارهایی برای مقابله با آن ها ارائه می دهد.

«در علوم انسانی، ماهیت پیچیده و چندوجهی پدیده ها، ضرورت بازنگری در شیوه سنتی کشف علیت را ایجاب می کند. درک علیت نه به مثابه رابطه ای خطی و قطعی، بلکه مجموعه ای از احتمالات و تعاملات پویا، کلید گشایش بسیاری از معماهای رفتاری و اجتماعی است.»

کاربرد عملی مفاهیم کتاب در پژوهش ها

مفاهیم مطرح شده در کتاب «کشف علت و معلول در علوم انسانی» صرفاً تئوریک نیستند؛ بلکه ابزارهایی قدرتمند برای تحلیل مسائل واقعی در پژوهش های مختلف ارائه می دهند. برای مثال، سناریوی زیر را در نظر بگیرید که در کتاب نیز به آن اشاره شده است:

دو نوجوان، دیوید و جان، در حیاط مدرسه با یکدیگر درگیر می شوند. معلم آن ها را جدا کرده و به طور جداگانه با آن ها صحبت می کند. دیوید مدعی است که جان به او توهین کرده و دعوا از همین جا آغاز شده است. اما آیا توهین تنها علت دعوا بوده است؟

با رویکرد علیت احتمالی و چندعلتی که در کتاب تشریح می شود، پژوهشگر می تواند فراتر از این تک علت ظاهری نگاه کند:

• بررسی عوامل پیشین: شاید دیوید و جان در روزهای گذشته نیز جر و بحث هایی داشته اند. آیا پیشینه خصومت بین خانواده های آن ها یا شرایط نامساعد محیطی (مثلاً زندگی در محله ای با نرخ بالای خشونت) در این دعوا نقش داشته است؟
• متغیرهای واسطه ای و مخدوش کننده: آیا شخصیت خشن هر دو نوجوان، یا مسائل حل نشده قبلی (مثل دعوا بر سر مسابقه هاکی) به عنوان متغیرهای مخدوش کننده یا واسطه ای عمل کرده اند که توهین را به یک محرک بزرگ تر تبدیل کرده اند؟
• علل ریشه ای: چرا در آن منطقه زاغه نشین مشکلات رفتاری بیشتر است؟ شاید سیاست های نامناسب شهری، بیکاری طولانی مدت، یا عدم احترام به حقوق شهروندی، علل ریشه ای تری باشند که به تدریج به افزایش پرخاشگری در بین ساکنان و در نتیجه درگیری هایی مانند دعوای دیوید و جان منجر شده اند.

این سناریو نشان می دهد که چگونه پژوهشگران با الهام از مفاهیم کتاب می توانند به جای جستجوی یک علت منفرد و خطی، به تحلیل شبکه ای از علل و معلول ها بپردازند. دانشجویان و پژوهشگران می توانند از این دانش در تدوین پروپوزال های پژوهشی خود، با طرح پرسش های علّی پیچیده تر، و در تحلیل داده های پایان نامه ها و مقالات خود، با رویکردی جامع تر و واقع بینانه تر، استفاده کنند. این امر به غنای علمی و اعتبار یافته های آن ها کمک شایانی خواهد کرد.

نقد و بررسی کتاب کشف علت و معلول در علوم انسانی

کتاب «کشف علت و معلول در علوم انسانی» با وجود اهمیت و ارزش بالایی که در زمینه روش شناسی تحقیق دارد، همچون هر اثر علمی دیگری دارای نقاط قوت و همچنین نقاطی است که می تواند در ویرایش های آتی یا در قالب پژوهش های تکمیلی مورد توجه قرار گیرد.

نقاط قوت

1. رویکرد جامع و بنیادین: این کتاب مفاهیم علیت را از سطوح پایه آغاز کرده و به تدریج به مباحث پیشرفته تر می پردازد. این رویکرد به خوانندگان با سطوح مختلف دانش، از دانشجویان مبتدی تا پژوهشگران حرفه ای، امکان می دهد تا درک خود را از موضوع عمیق تر سازند.
2. تمرکز بر تمایز علیت در علوم انسانی: یکی از برجسته ترین ویژگی های کتاب، تأکید بر تفاوت های ماهوی کشف علیت در علوم انسانی با علوم طبیعی است. این کتاب به خوبی نشان می دهد که چگونه باید با ماهیت احتمالی، چندوجهی و زمینه مند پدیده های اجتماعی برخورد کرد.
3. زبان قابل فهم و روان: نویسندگان تلاش کرده اند تا با وجود پرداختن به مباحث عمیق فلسفی و روش شناختی، زبان کتاب را ساده و قابل فهم نگه دارند. استفاده از مثال های متعدد و ملموس، به ویژه در تشریح مفاهیم پیچیده، به درک بهتر مطالب کمک شایانی می کند.
4. ارائه ابزارهای عملی: کتاب تنها به تئوری نمی پردازد، بلکه ابزارهای عملی و رویکردهای روش شناختی (نظیر روش های میل) را برای شناسایی علیت معرفی می کند. این امر، کاربردی بودن کتاب را برای دانشجویان و پژوهشگران افزایش می دهد.
5. ساختار منظم فصول: ترتیب فصول به گونه ای است که یک سیر منطقی را در آموزش مفاهیم علیت دنبال می کند، از تعریف پایه تا چالش های پیچیده. این ساختار، یادگیری را تسهیل می کند.
6. پوشش چالش ها: فصول پایانی کتاب به خوبی به پیچیدگی ها، تناقضات و علل پنهان در کشف علیت می پردازند، که نشان دهنده نگاه واقع بینانه نویسندگان به مسائل پژوهشی است.

نقاط قابل بهبود (با احتیاط)

در حالی که کتاب به خوبی مباحث نظری و روش شناختی را پوشش می دهد، ممکن است در برخی جنبه ها بتواند عمیق تر شود:

1. پوشش ابزارهای تحلیل آماری خاص: هرچند به نقش آمار و احتمالات اشاره شده است، اما برای مخاطبان پیشرفته تر، ارائه مثال های عملی تر و گام به گام از به کارگیری نرم افزارهای آماری رایج (مانند SPSS، R، Stata یا AMOS که در عنوان یکی از کتب مرتبط نیز اشاره شده) برای تحلیل علیت (مانند رگرسیون، تحلیل مسیر یا مدل سازی معادلات ساختاری) می تواند کتاب را کاربردی تر کند. این امر به دانشجویانی که درگیر تحلیل داده های پایان نامه هستند، کمک بیشتری خواهد کرد.
2. بحث عمیق تر در مورد علیت در پژوهش های کیفی: با وجود اشاره به روش هایی مانند فرآیند ردیابی، تفصیل بیشتر در مورد رویکردهای کشف علیت در پژوهش های کیفی (مانند تحلیل داده های روایی، تحلیل مضمون با رویکرد علّی، یا تحلیل های مقایسه ای کیفی (QCA)) می تواند به جامعیت کتاب بیفزاید.
3. مثال های بیشتر و متنوع تر: هرچند مثال های موجود بسیار مفیدند، افزودن مثال های متنوع تر از رشته های مختلف علوم انسانی (جامعه شناسی، روان شناسی، اقتصاد، علوم سیاسی، آموزش و پرورش و…) با تمرکز بر چالش های خاص هر رشته، می تواند درک و ارتباط گیری خواننده را افزایش دهد.

در مجموع، این کتاب اثری بسیار ارزشمند و گام مهمی در ادبیات روش شناسی پژوهش در علوم انسانی فارسی زبان است و نقاط قابل بهبود ذکر شده، صرفاً پیشنهاداتی برای غنای بیشتر آن در نسخه های آتی یا مکمل های آموزشی هستند.

این کتاب مناسب چه کسانی است؟

کتاب «کشف علت و معلول در علوم انسانی» با توجه به رویکرد تحلیلی و کاربردی خود، برای طیف وسیعی از مخاطبان در حوزه علوم انسانی و علاقه مندان به روش تحقیق بسیار مفید و ضروری است:

• دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا: این کتاب یک منبع عالی برای دانشجویانی است که در حال نگارش پایان نامه یا پروپوزال هستند. مفاهیم و روش های تشریح شده به آن ها کمک می کند تا روابط علّی را در تحقیقات خود به درستی شناسایی، تحلیل و تفسیر کنند.
• پژوهشگران و اساتید علوم انسانی: این اثر می تواند به عنوان یک مرجع برای مرور رویکردهای نوین در زمینه علیت، بهبود روش شناسی پژوهش ها و یا تدریس مباحث مربوط به فلسفه علم و روش تحقیق مورد استفاده قرار گیرد.
• علاقه مندان به روش تحقیق و فلسفه علم: افرادی که به دنبال توسعه دانش خود در زمینه چگونگی فهم روابط علّی در پدیده های اجتماعی و انسانی هستند، بدون توجه به رشته تخصصی شان، از این کتاب بهره خواهند برد.
• تصمیم گیرندگان و تحلیل گران: مدیران و تحلیل گران در سازمان ها و نهادهای مختلف که نیاز به فهم عمیق از علل پدیده های اجتماعی و رفتاری دارند تا بر اساس آن تصمیمات آگاهانه تری بگیرند، می توانند از بینش های این کتاب استفاده کنند.

در نهایت، هر کسی که به دنبال فراتر رفتن از مشاهده صرف همبستگی ها و رسیدن به درک واقعی از روابط علت و معلولی در جهان پیرامون خود است، این کتاب را ارزشمند خواهد یافت.

گزیده ای از کتاب

برای آشنایی بیشتر با سبک نگارش و عمق مطالب کتاب، گزیده ای از بخش «در بخشی از کتاب کشف علت و معلول در علوم انسانی می خوانیم» ارائه می شود که چگونگی تحلیل پیچیدگی های علّی را در یک سناریوی ملموس به تصویر می کشد:

«دو نوجوان به نام های دیوید و جان در حیاط مدرسه با یکدیگر دعوا می کنند، معلم آن ها را جدا کرده و با آن ها جداگانه صحبت می کند. دیوید می گوید که جان به من توهین کرده و دعوا شروع شد. آیا دعوا به همین جا ختم می شود؟ علت دعوا فقط همین توهین ها بوده؟ خوب شاید بله، شاید خیر. شاید شخصیت خشن جان و دیوید با یک جرقه به خشونت های بیش از حد منجر شد. یا می توان گفت آن ها در چند روز قبل جر و بحث کرده اند، که دیوید گفته حتی اگر جان صحبت نکند او را خواهد زد. آیا علت دعوا این است؟ آیا علت این است؟ چرا دیوید این موضوع را عنوان کرد؟ شاید پیش زمینه بد بین دو خانواده در چند روز گذشته این سؤال را در ذهن به وجود آورده است (جنگ لفظی و دعوای امروز) شاید ترکیبی از خصومت خانوادگی و شخصیت باعث بروز مشکل شده یا شاید مشکلات خانوادگی در کنار شخصیت عامل به وجود آورنده دعوا باشد.

شاید دعوا بر سر مسائل دیگری همچون مسابقه هاکی بوده که جنگ لفظی به اوج خود رسیده و کاسه صبر دو طرف لبریز شده است. چرا بین دو خانواده پیشینه بدی وجود دارد؟ شاید هر دو خانواده در یک منطقه زاغه نشین که اغلب پر از افراد مشکل دار هستند، زندگی می کنند که تحت مالکیت حکومت محلی است، یا شاید به علت عدم پرداخت کرایه خانه، و یا سابقه مجرمانه، رفتار پرخاشگرانه نسبت به چهره های سیاسی یا دیگر اعضا جامعه، بیکاری طولانی مدت یا بی احترامی به حقوق شهروندی باشد. چرا چنین خانواده های مشکل داری در مناطق زاغه نشین وجود دارد؟ مقامات محلی که می خواهند مزاحمت و تخریب اموال عمومی عدیده وجود نداشته باشد، و به خاطر محدود کردن اثرات خشونت و اعمال خانواده های اخلال گر تحت لایحه شهروند مطیع قانون مدار که هر کسی به دنبال کار خودش باشد، و همچنین اعمال مجرمانه بالقوه را در درون جامعه نگه داشته، و بنابراین می تواند کنترل جامعه را به طور مؤثرتری به دست گیرد و این چنین است که محله هایی به این صورت به وجود آمده اند.»

نتیجه گیری و کلام پایانی

کتاب «کشف علت و معلول در علوم انسانی» اثری است که فراتر از یک معرفی ساده، به تحلیل عمیق و کاربردی مفاهیم علیت در بسترهای پیچیده علوم انسانی می پردازد. این کتاب با رویکردی گام به گام و تحلیلی، خواننده را از تفاوت های بنیادین میان همبستگی و علیت تا پیچیدگی های روابط چندوجهی و احتمالی هدایت می کند. مهدی کلانتری، زهرا شهبازی و قاسم مولایی با نگارش این اثر، ابزارهای لازم را برای هر پژوهشگری که به دنبال درک دقیق تر و معتبرتر از پدیده های اجتماعی و رفتاری است، فراهم آورده اند. از دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا گرفته تا اساتید و پژوهشگران، همگی می توانند از بینش ها و روش های مطرح شده در این کتاب برای ارتقای کیفیت تحقیقات خود بهره مند شوند. مطالعه این کتاب نه تنها دانش نظری شما را در حوزه روش شناسی غنی می سازد، بلکه توانایی شما را در تحلیل انتقادی و کاربردی پدیده ها در دنیای واقعی تقویت می کند. برای درک عمیق تر و به کارگیری مفاهیم این اثر در پژوهش های خود، مطالعه کامل کتاب قویاً توصیه می شود و می توانید آن را از کتابفروشی های معتبر یا پلتفرم های قانونی تهیه کنید.