خلاصه کتاب مناسبات لژ بیداری ایران و کانون های قدرت در عصر مشروطیت ( نویسنده یحیی آریابخشایش )

کتاب مناسبات لژ بیداری ایران و کانون های قدرت در عصر مشروطیت اثر یحیی آریابخشایش، به واکاوی عمیق و تحلیلی نقش لژ بیداری ایران در تحولات عصر مشروطه می پردازد. این اثر، فراتر از روایت صرف تاریخ فراماسونری در ایران، تأثیر این تشکیلات را بر نهادهای قانون گذاری، اجرایی و دربار قاجار به تفصیل بررسی می کند و منبعی ارزشمند برای پژوهشگران تاریخ معاصر ایران است.

انقلاب مشروطه در تاریخ معاصر ایران نقطه عطفی است که تغییرات بنیادینی را در ساختارهای سیاسی، اجتماعی و فکری کشور رقم زد. درک ابعاد گوناگون این رویداد، مستلزم مطالعه و تحلیل دقیق عوامل و نیروهای پنهان و آشکاری است که در شکل گیری و هدایت آن نقش داشتند. در میان این عوامل، نقش انجمن ها و تشکل های نیمه سری، به ویژه لژهای فراماسونری، همواره موضوع بحث و تأمل بوده است. کتاب حاضر، با رویکردی پژوهشی و مستند، به یکی از مهم ترین این تشکل ها یعنی لژ بیداری ایران می پردازد و مناسبات پیچیده آن را با کانون های قدرت در دوره پرفراز و نشیب مشروطیت واکاوی می کند. اهمیت این اثر در آن است که با تکیه بر اسناد و مدارک موجود، تلاش می کند تا تصویری واقع بینانه از دامنه نفوذ و شیوه عملکرد این لژ را ارائه دهد و به پرسش های دیرینه درباره تأثیر فراماسونری بر انقلاب مشروطه پاسخ گوید. این تحلیل عمیق، به درک بهتری از وقایع پشت پرده مشروطه و ماهیت چندلایه آن کمک می کند.

پیش زمینه ها و شکل گیری لژ بیداری ایران: ریشه های فراماسونری در عصر قاجار

آغاز فراماسونری در ایران و شکل گیری لژ بیداری ایران، ریشه هایی عمیق در تحولات فکری و سیاسی عصر قاجار دارد. این دوره زمانی، شاهد ورود اندیشه های جدید غربی و تلاش برای تجدد در جامعه سنتی ایران بود. در این میان، فراماسونری به عنوان یک جنبش فکری و اجتماعی با ویژگی های خاص خود، راه خود را به نخبگان ایرانی گشود.

فراماسونری در ایران: از اولین بذرها تا ظهور سازمان یافته

فراماسونری، یا همان «برادری آزاد»، یک سازمان اخوت جهانی است که اعضای آن از طریق ارزش های اخلاقی و معنوی مشترک به هم می پیوندند و با مراسم و نمادهای خاص خود شناخته می شوند. این سازمان، در طول تاریخ، همواره در هاله ای از ابهام و رازآلودگی قرار داشته و بحث های فراوانی را برانگیخته است. در بستر تاریخ ایران، اولین نشانه ها و تلاش ها برای آشنایی با تشکل های ماسونی به دوران قاجار بازمی گردد. در این دوره، با افزایش ارتباط ایران با غرب و اعزام دانشجویان و دیپلمات ها به اروپا، اندیشه های نوگرا و تجددخواهانه به ایران راه یافت. یکی از پیشگامان این راه، میرزا ملکم خان بود که با تأسیس «فراموش خانه» در نیمه دوم قرن نوزدهم، بذر نوعی تشکیلات مخفی با رویکردهای اصلاح طلبانه را در ایران کاشت. با این حال، همان طور که یحیی آریابخشایش در کتاب خود اشاره می کند و بر اساس دیدگاه فریدون آدمیت نیز تأکید می شود، فراموش خانه ملکم خان هرگز ادعای لژ فراماسونری بودن را نداشت و در عنوان خود نیز از کلمه «لژ» استفاده نکرد. این پنهان کاری در عنوان، ناشی از تعصبات مذهبی و ملی جامعه ایران در آن زمان بود که فعالیت های علنی ماسونی را برنمی تابید. هدف ملکم خان، ترویج اصول آزادی و آشنا ساختن نخبگان و رهبران دینی با افکار سیاسی و اجتماعی جدید بود، اما این حرکت، راه را برای شکل گیری لژهای رسمی تر در آینده هموار کرد.

اهمیت ورود تفکرات نوگرا و تجددخواهانه به ایران در عصر قاجار، بستری مناسب برای رشد و توسعه اندیشه های جدید فراهم آورد. در این دوران، نیاز به تغییر و اصلاح در ساختار جامعه به شدت احساس می شد و نخبگان به دنبال الگوهایی برای رهایی از عقب ماندگی و استبداد بودند. در چنین فضایی، سازمان هایی مانند فراماسونری که داعیه تجدد و اصلاح گری داشتند، می توانستند توجه بسیاری را به خود جلب کنند. این بستر فکری و اجتماعی، نه تنها به پذیرش ایده های جدید کمک کرد، بلکه زمینه را برای ورود سازمان یافته تر فراماسونری به ایران، تحت نظارت لژهای بزرگ اروپایی، آماده ساخت.

تأسیس لژ بیداری ایران و جذب نخبگان

ظهور لژ بیداری ایران، نقطه ای عطف در تاریخ فراماسونری سازمان یافته در کشور محسوب می شود. این لژ، برخلاف تشکل های پیشین که عمدتاً جنبه بومی و غیررسمی داشتند، مستقیماً تحت نظر لژ شرق اعظم فرانسه (Grand Orient de France) تأسیس شد. لژ شرق اعظم فرانسه، به دلیل رویکردهای نوگرایانه تر و لیبرال تر خود نسبت به سایر سازمان های ماسونی جهانی، با فضای فکری و سیاسی ایران عصر مشروطه همسویی بیشتری داشت و از این رو، پیش قدم تأسیس اولین لژ رسمی فراماسونری در تهران شد.

لژ بیداری ایران در تاریخ 19 بهمن 1286 شمسی (8 فوریه 1908 میلادی) و در اوج کشمکش های مشروطه، رسماً در تهران آغاز به کار کرد. انتخاب ایران برای تأسیس این لژ، دلایل متعددی داشت؛ از جمله نفوذ فزاینده قدرت های اروپایی در ایران، تمایل به گسترش اندیشه های غربی، و وجود زمینه های فکری برای تجددخواهی در میان نخبگان ایرانی. این لژ به سرعت توانست تعداد زیادی از افراد سرشناس، برجسته و متنفذ ایرانی و بسیاری از رهبران کلیدی انقلاب مشروطه را به عضویت خود درآورد. شخصیت هایی همچون میرزا حسن خان پیرنیا (مشیرالدوله)، سید حسن تقی زاده، محمدعلی فروغی و بسیاری دیگر از رجال سیاسی، فرهنگی و علمی آن دوره به عضویت این لژ درآمدند. دلایل جذب سریع این نخبگان به لژ بیداری، متفاوت بود؛ برخی به دنبال ارتباط با محافل بین المللی و استفاده از نفوذ آن ها برای پیشبرد اهداف مشروطه بودند، برخی دیگر مجذوب اندیشه های آزادی خواهانه، برابری طلبانه و اصلاح طلبانه آن شدند، و عده ای نیز ممکن است به دنبال کسب جایگاه اجتماعی و سیاسی از طریق عضویت در چنین محفلی بوده باشند.

لژ بیداری ایران، به دلیل نفوذ اعضای خود در بخش های مختلف جامعه، توانست به سرعت در میان نهادهای گوناگون اجتماعی جایگاهی برای خود دست و پا کند. بیشتر اعضای این لژ، حضوری پررنگ در کانون های مهم عصر مشروطه داشتند که این امر نشان دهنده قدرت نفوذ زیاد لژ در میان این کانون ها بود. این نفوذ، به لژ امکان داد تا به طور مستقیم و غیرمستقیم بر روند رویدادها و تصمیم گیری های کلیدی در دوره مشروطه تأثیر بگذارد، موضوعی که در بخش های بعدی کتاب یحیی آریابخشایش به تفصیل مورد تحلیل قرار می گیرد.

لژ بیداری ایران و کانون های اصلی قدرت در عصر مشروطیت: بررسی تعاملات عمیق

کتاب یحیی آریابخشایش، قلب تحلیل خود را بر مناسبات پیچیده لژ بیداری ایران با کانون های اصلی قدرت در عصر مشروطیت قرار داده است. این کانون ها شامل مجلس شورای ملی به عنوان نهاد قانون گذار، دولت به عنوان بازوی اجرایی، و دربار قاجار به عنوان رأس حاکمیت بودند. حضور اعضای لژ در سطوح بالای هر یک از این نهادها، نشان دهنده عمق نفوذ و تلاش این تشکیلات برای تأثیرگذاری بر مسیر انقلاب مشروطه است.

مناسبات لژ بیداری ایران با مجلس شورای ملی

یکی از مهم ترین عرصه های نفوذ لژ بیداری ایران، مجلس شورای ملی بود. با توجه به حضور چشمگیر اعضای این لژ در میان نمایندگان مجلس، به ویژه در دوره های اول و دوم، بررسی مناسبات آن ها با این نهاد قانون گذاری از اهمیت بالایی برخوردار است. کتاب آریابخشایش به تفصیل به چگونگی نفوذ اعضای لژ در ساختار مجلس و نقش آن ها در تصویب قوانین، جهت گیری های سیاسی و تحولات پارلمانی می پردازد.

اعضای لژ بیداری، با بهره گیری از روابط، نفوذ فکری و شبکه های ارتباطی خود، توانستند در فرآیند تدوین قانون اساسی، تصویب قوانین مهم مالی و اداری، و همچنین جهت دهی به مباحث سیاسی مجلس نقش آفرینی کنند. آن ها اغلب به عنوان مدافعان اصلاحات، آزادی های مدنی و دموکراسی شناخته می شدند و تلاش می کردند تا اصول مدرن را در قوانین و ساختارهای کشور بگنجانند. میزان تأثیرگذاری لژ بر تصمیم سازی ها در نهاد قانون گذاری، موضوعی است که نویسنده با استناد به مذاکرات مجلس، نامه ها و خاطرات اعضا، آن را تحلیل می کند. این تحلیل نشان می دهد که هرچند لژ بیداری یک نهاد تصمیم گیرنده مستقیم نبود، اما از طریق نفوذ بر افکار عمومی، جهت دهی به بحث ها و سازماندهی آرای اعضای خود، توانست در بسیاری از بزنگاه های تاریخی مجلس، نقش تعیین کننده ای ایفا کند.

به عنوان مثال، در جریان نزاع های داخلی مجلس و تلاش برای تثبیت نهاد مشروطه در برابر استبداد محمدعلی شاه، اعضای لژ بیداری همواره در صفوف پیشگامان مشروطه قرار داشتند و از طریق سخنرانی ها، مقالات و لابی گری، به تقویت مواضع مشروطه خواهان می پرداختند. این نقش، به ویژه در شکل گیری فراکسیون های فکری و سیاسی در مجلس و پیشبرد دستور کارهای خاص، بسیار حائز اهمیت بود.

روابط لژ بیداری ایران با نهاد دولت

حضور اعضای لژ بیداری در کابینه ها و مناصب کلیدی دولتی، یکی دیگر از محورهای اصلی تحلیل یحیی آریابخشایش است. این حضور نشان دهنده عمق نفوذ فراماسونری در بدنه اجرایی کشور در عصر مشروطه بود. بسیاری از نخست وزیران، وزرا و مدیران بلندپایه آن دوره، عضو لژ بیداری یا سایر لژهای فراماسونری بودند. این مسئله، تأثیرگذاری لژ بر سیاست های داخلی و خارجی دولت مشروطه را اجتناب ناپذیر می ساخت.

کتاب به بررسی دقیق نمونه های مشخصی از عملکرد اعضای لژ در بدنه اجرایی کشور می پردازد. این افراد، اغلب نقش مهمی در تدوین و اجرای اصلاحات اداری، مالی، آموزشی و قضایی ایفا می کردند. آن ها با تکیه بر ایده های تجددخواهانه و آشنایی با الگوهای حکومتی غربی، سعی در نوسازی ساختارهای کهنه و غیرکارآمد قاجاری داشتند. برای مثال، در زمینه سیاست خارجی، اعضای لژ بیداری که اغلب به مسائل بین المللی آگاه بودند و ارتباطاتی با محافل خارجی داشتند، در تنظیم روابط با قدرت های بزرگ و دفاع از استقلال کشور نقش آفرینی می کردند.

با این حال، نفوذ در دولت همیشه به معنای انسجام و هماهنگی کامل نبود. گاهی اوقات، اختلاف نظرها و رقابت های سیاسی میان اعضای لژ نیز وجود داشت که می توانست بر عملکرد دولت تأثیر بگذارد. اما به طور کلی، حضور اعضای لژ بیداری در نهاد دولت، به پیاده سازی دیدگاه های خاص فراماسونری در اداره امور کشور کمک شایانی کرد و این لژ را به یکی از کانون های اصلی قدرت در عصر مشروطیت تبدیل نمود.

لژ بیداری ایران و دربار قاجار

تعامل لژ بیداری ایران با دربار قاجار، به ویژه در دوران پادشاهی مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه، بخش دیگری از تحلیل های آریابخشایش را تشکیل می دهد. این رابطه، از سایر مناسبات لژ با کانون های قدرت، پیچیده تر و پرچالش تر بود. دربار، به عنوان نماد سنت و استبداد، اغلب با اندیشه های نوگرایانه و آزادی خواهانه که لژ بیداری مبلغ آن بود، در تضاد قرار داشت.

در ابتدا، مظفرالدین شاه که خود فرمان مشروطه را صادر کرد، رویکردی نسبتاً نرم تر نسبت به فعالیت های اصلاح طلبانه داشت. اما با به قدرت رسیدن محمدعلی شاه، تنش ها به اوج خود رسید. محمدعلی شاه که به شدت مخالف مشروطه و نهادهای نوین آن بود، لژ بیداری و سایر انجمن های مخفی را از جمله عوامل تضعیف دربار و سلطنت می دانست. در این دوره، کشمکش های شدیدی میان لژ بیداری و دربار محمدعلی شاه به وقوع پیوست که به توپ بستن مجلس و دوران استبداد صغیر انجامید. بسیاری از اعضای لژ بیداری، در این دوره تحت تعقیب قرار گرفتند، زندانی یا تبعید شدند.

پس از خلع محمدعلی شاه و آغاز سلطنت احمدشاه، روابط تا حدودی بهبود یافت، اما نفوذ لژ در دربار هیچ گاه به اندازه نفوذ آن در مجلس و دولت نبود. دربار همواره با سوءظن به فعالیت های فراماسونری می نگریست و آن ها را تهدیدی برای ساختار سنتی قدرت و جایگاه شاه می دانست. با این حال، برخی از اعضای لژ بیداری تلاش می کردند تا با نفوذ در حلقه های نزدیک به دربار، دیدگاه های اصلاح طلبانه را به گوش شاه و درباریان برسانند. نویسنده به دقت، جدال ها، کشمکش ها و سیاست های متقابل بین لژ و دربار را بررسی می کند و نشان می دهد که این رابطه بیشتر بر مبنای تقابل و کشمکش بود تا همکاری و همسویی. این بخش از کتاب، تصویر روشنی از مقاومت ساختار سنتی در برابر جریان های نوگرا ارائه می دهد و پیچیدگی های سیاسی آن دوره را بیش از پیش نمایان می سازد.

تحلیل های کلیدی یحیی آریابخشایش: واکاوی پژوهش و دستاوردها

کتاب «مناسبات لژ بیداری ایران و کانون های قدرت در عصر مشروطیت» فراتر از یک روایت تاریخی صرف، یک اثر تحلیلی است که یافته ها و استدلال های کلیدی نویسنده را در بر می گیرد. یحیی آریابخشایش با رویکردی روشمند، به واکاوی نقش لژ بیداری در پیچیدگی های عصر مشروطیت می پردازد و جایگاه این اثر را در مطالعات تاریخ معاصر ایران تثبیت می کند.

استدلال محوری و روش شناسی کتاب

استدلال اصلی یحیی آریابخشایش در این کتاب، بر محوریت نقش لژ بیداری ایران به عنوان یکی از کانون های قدرت و تأثیرگذار در عصر مشروطیت استوار است. نویسنده معتقد است که این لژ، صرفاً یک انجمن مخفی نبود، بلکه با جذب نخبگان و رجال سیاسی، فرهنگی و علمی زمان خود، توانست به طور مستقیم و غیرمستقیم بر جهت گیری های مجلس، سیاست های دولت و حتی تعاملات با دربار قاجار تأثیر بگذارد. آریابخشایش تأکید می کند که نفوذ لژ بیداری، نه تنها در پیشبرد اهداف مشروطه خواهی و تجددطلبی مؤثر بود، بلکه در شکل دهی به برخی از جنبه های کلیدی انقلاب مشروطه و حتی سرنوشت آن، سهم قابل توجهی داشت.

روش شناسی تحقیق در این کتاب، مبتنی بر مطالعه دقیق و تحلیل اسناد و مدارک به جامانده از لژ بیداری ایران و سایر اسناد تاریخی مرتبط است. نویسنده با مراجعه به منابع دست اول، همچون صورت جلسات لژ، نامه ها، خاطرات افراد تأثیرگذار و اسناد دولتی و مجلسی، تلاش می کند تا تصویری مستند و قابل اعتماد از فعالیت ها و مناسبات این لژ ارائه دهد. اعتبار این اسناد، که در بسیاری موارد برای اولین بار به طور جامع مورد بررسی قرار گرفته اند، به استحکام استدلال های نویسنده می افزاید. آریابخشایش با رویکردی انتقادی، به ارزیابی صحت و سقم اطلاعات موجود می پردازد و از طریق تطبیق داده ها، تلاش می کند تا نقاط مبهم را روشن سازد. این دقت در روش شناسی، به اعتبار علمی کتاب می افزاید و آن را به مرجعی معتبر برای پژوهشگران تبدیل می کند.

آریابخشایش با استناد به مدارک و اسناد به جامانده از لژ، به تبیین موضوع نفوذ فراماسونری در کانون های قدرت عصر مشروطه می پردازد و نشان می دهد که این لژ، فراتر از یک تشکیلات صرف، در تعیین سرنوشت سیاسی و اجتماعی آن دوران نقش کلیدی ایفا کرده است.

نقاط قوت و تمایز کتاب مناسبات لژ بیداری ایران

کتاب «مناسبات لژ بیداری ایران و کانون های قدرت در عصر مشروطیت» دارای نقاط قوت متعددی است که آن را از سایر آثار موجود در حوزه تاریخ مشروطه و فراماسونری متمایز می کند. یکی از برجسته ترین جنبه های منحصر به فرد این کتاب، جامعیت و عمق تحلیل آن در زمینه مناسبات لژ با سه کانون اصلی قدرت (مجلس، دولت و دربار) است. در حالی که بسیاری از تحقیقات قبلی به صورت کلی به نقش فراماسونری در مشروطه اشاره کرده اند، آریابخشایش با جزئی نگری و بررسی موردی، ابعاد این تأثیرگذاری را آشکار می سازد.

ارائه اطلاعات جدید و مبتنی بر اسناد دست اول، از دیگر ویژگی های برجسته این اثر است. نویسنده با کاوش در آرشیوها و استفاده از منابعی که کمتر مورد توجه قرار گرفته اند، داده های ارزشمندی را به فضای پژوهشی تاریخ معاصر ایران اضافه می کند. این رویکرد مستند، به کتاب اعتبار و اصالت می بخشد و آن را از گمانه زنی های رایج در مورد فراماسونری دور می سازد. علاوه بر این، شیوه نگارش تخصصی و در عین حال قابل فهم، به مخاطبان مختلف از جمله دانشجویان، پژوهشگران و حتی علاقه مندان به تاریخ اجازه می دهد تا با آن ارتباط برقرار کنند.

در نهایت، جایگاه این کتاب در مطالعات تاریخ مشروطه و فراماسونری ایران بسیار بالاست. این اثر نه تنها به عنوان یک مرجع معتبر برای درک نقش لژ بیداری شناخته می شود، بلکه به عنوان یک الگوی روش شناختی در استفاده از اسناد و مدارک برای تحلیل های تاریخی نیز مطرح است. این کتاب، با پر کردن شکاف های اطلاعاتی موجود، به درک پیچیدگی های مشروطه و نقش پنهان و آشکار نیروهای مختلف در آن کمک شایانی می کند.

بررسی انتقادی و چشم اندازهای آینده پژوهش

با وجود نقاط قوت فراوان، هیچ اثر پژوهشی بدون نقاط قابل تأمل و زمینه هایی برای بحث بیشتر نیست. کتاب «مناسبات لژ بیداری ایران و کانون های قدرت در عصر مشروطیت» نیز از این قاعده مستثنی نیست و در برخی جنبه ها می تواند محرک پژوهش های آتی باشد. یکی از این موارد، پرداختن بیشتر به ابعاد اجتماعی و فرهنگی فعالیت های لژ بیداری است. اگرچه کتاب به نفوذ سیاسی لژ می پردازد، اما می توان به تأثیر لژ بر نهادهای فرهنگی، مطبوعات و حتی زندگی روزمره نخبگان و عموم مردم نیز عمیق تر نگریست. بررسی اینکه چگونه ایده های مطرح شده در لژ، در جامعه آن زمان بازتاب پیدا کرده و تغییرات اجتماعی را رقم زده اند، می تواند افق های جدیدی را بگشاید.

همچنین، مقایسه تطبیقی مناسبات لژ بیداری ایران با سایر لژهای فراماسونری در کشورهای همسایه یا مشابه در همان دوره، می تواند به درک بهتر ویژگی های بومی و جهانی فراماسونری کمک کند. اینکه آیا لژ بیداری ایران از الگوهای خاصی پیروی می کرده یا ویژگی های منحصر به فرد خود را داشته است، پرسشی است که نیازمند تحقیقات تطبیقی گسترده تری است. چگونگی واکنش نیروهای مذهبی و سنتی به فعالیت های لژ بیداری نیز می تواند موضوعی برای پژوهش های بیشتر باشد؛ هرچند که در کتاب به طور کلی به این موضوع اشاره شده، اما عمق بخشیدن به این تقابل فکری و اجتماعی، به تکمیل پازل تاریخی کمک می کند.

کتاب یحیی آریابخشایش، با ایجاد بستری مستند و تحلیلی، خود زمینه ساز پرسش های جدید و الهام بخش پژوهش های آتی در زمینه تاریخ مشروطه، نقش انجمن های مخفی و تعاملات قدرت در ایران است. این رویکرد نقادانه و تحلیلی، نه تنها به ارزش علمی کتاب می افزاید، بلکه محققان را به سوی کاوش های عمیق تر در این دوره حساس تاریخی هدایت می کند.

نتیجه گیری: لژ بیداری ایران و میراث مشروطه

کتاب «مناسبات لژ بیداری ایران و کانون های قدرت در عصر مشروطیت» اثر یحیی آریابخشایش، با رویکردی جامع و تحلیلی، یکی از پیچیده ترین و کمتر شناخته شده ترین ابعاد انقلاب مشروطه را روشن ساخته است. این اثر نشان می دهد که لژ بیداری ایران، فراتر از یک محفل صرف، به واسطه حضور اعضای برجسته خود در مجلس شورای ملی، بدنه دولت و حتی دربار قاجار، به یکی از مهم ترین کانون های قدرت در عصر مشروطه تبدیل شده بود. نقش این لژ در پیشبرد اندیشه های تجددخواهانه، تدوین قوانین نوین و جهت دهی به تحولات سیاسی آن دوره، از دستاوردهای مهم پژوهش آریابخشایش است.

تحلیل های ارائه شده در این کتاب، بر پیچیدگی و چندوجهی بودن انقلاب مشروطه تأکید دارد. این انقلاب، محصول عوامل متعددی بود که از نیروهای مذهبی و روشنفکران گرفته تا انجمن های مخفی و فشارهای خارجی، همگی در آن نقش داشتند. لژ بیداری ایران، به عنوان یک عامل مهم، در کنار سایر نیروها، به شکل گیری و هدایت این رویداد عظیم تاریخی کمک کرد. کتاب آریابخشایش، با تکیه بر اسناد معتبر و روش شناسی دقیق، به درک عمیق تر این بازیگران و مناسبات آن ها یاری می رساند.

مطالعه این کتاب برای هر علاقه مند به تاریخ معاصر ایران، دانشجویان و پژوهشگران تاریخ مشروطه، ضروری است. این اثر، نه تنها اطلاعات دست اول و تحلیل های عمیق ارائه می دهد، بلکه خواننده را به تفکر بیشتر درباره نقش عوامل پنهان و آشکار در مسیر تاریخ وا می دارد. آشنایی با جزئیات و ظرایف تاریخی که در این کتاب به آن ها پرداخته شده، می تواند دیدگاه ما را نسبت به انقلاب مشروطه و میراث آن در تاریخ ایران غنی تر سازد و زمینه را برای بحث و پژوهش های آتی فراهم آورد.