تغییرات عجیب اقلیم ایران؛ زمانی که کویر لوت دریاچه ای عظیم بود!

نگار علی تینا مزدکی– باستان شناسی پارینه سنگی یکی از چالش برانگیزترین حوزه های مطالعات تاریخی است که به بررسی حیات انسان در دوران پیش از تاریخ شیوه های سازگاری با محیط تغییرات زیست محیطی و مسیرهای مهاجرتی نخستین انسان ها می پردازد. در ایران با وجود پیشینه ای طولانی در مطالعات باستان شناسی دوره پارینه سنگی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود نقشی کلیدی در مهاجرت های نخستین انسان ها ایفا کرده و یکی از مهم ترین شاهراه های پراکنش جمعیت های انسانی در دوران پارینه سنگی بوده است.

از سوی دیگر طی سال های اخیر کشفیات جدیدی در نقاط مختلف ایران از جمله غار قلعه کرد غار وزمه و غار بابایبان اطلاعات ارزشمندی درباره حضور نئاندرتال ها و انسان های نخستین در این سرزمین ارائه کرده است. بااین حال پرسش های بسیاری پیرامون جایگاه ایران در تاریخ فرگشتی مسیرهای مهاجرت انسان های اولیه و نقش اقلیم در تحولات زیستی و فرهنگی انسان ها همچنان باقی است.

در کنار این مباحث یکی دیگر از پرسش های مهم در حوزه انسان شناسی تأثیر تغییرات اقلیمی بر شکل گیری تمدن ها و مسیرهای مهاجرتی انسان های اولیه است. بررسی های زمین شناسی نشان می دهند که در دوران پلیستوسن که بازه ای دو میلیون ساله را در بر می گیرد زمین بارها تحت تأثیر دوره های یخچالی و میان یخچالی قرار گرفته و نوسانات شدید دمایی بر پراکندگی جمعیت های انسانی و مسیرهای جابه جایی آن ها تأثیرگذار بوده است. این تغییرات اقلیمی همچنین بر ترکیب زیستگاه های ایران تأثیر گذاشته و مناطقی که امروزه خشک و بیابانی هستند در گذشته زیستگاه های سرسبز و پرآب محسوب می شدند.

افزون بر این موضوع مهاجرت انسان های اولیه از آسیا به قاره آمریکا یکی دیگر از مسائل مورد بحث در حوزه انسان شناسی است. کشفیات جدید نشان می دهند که نخستین گروه های انسانی بیش از ۲۵ هزار سال پیش از طریق تنگه برینگ به قاره آمریکا وارد شده اند. این یافته ها نظریه های پیشین را که ورود انسان به آمریکا را به حدود ۱۳ هزار سال پیش نسبت می دادند به چالش کشیده است.

با توجه به اهمیت این موضوعات و نقش مطالعات جدید در بازنویسی تاریخ حضور انسان در ایران و جهان در این گفت وگو با دکتر حامد وحدتی نسب استاد انسان شناسی پیش از تاریخ در دانشگاه تربیت مدرس به بررسی آخرین دستاوردهای باستان شناسی پارینه سنگی در ایران تغییرات اقلیمی و تأثیر آن بر پراکنش جمعیت های انسانی مسیرهای مهاجرت اولیه انسان ها و اعتبار آزمایش های تبارشناسی ژنتیکی پرداخته ایم؛ مشروح این گفت وگو را در ادامه بخوانید:

 بررسی مهم ترین کشفیات باستان شناسی دوران پارینه سنگی در ایران

حامد وحدتی نسب در پاسخ به این پرسش که به جز کشفی که در غار قلعه کرد انجام شد آیا در سال های اخیر در ایران یا سایر مناطق اکتشافاتی در حوزه باستان شناسی پارینه سنگی صورت گرفته که شگفت انگیز باشد گفت:«بیش از ۱۰۰ سال است که باستان شناسی پارینه سنگی در ایران مورد مطالعه قرار می گیرد یعنی حوزه ای که دوران قبل از ۱۲ هزار سال پیش را بررسی می کند. در این مدت تیم های پژوهشی متعددی در این حوزه فعالیت کرده اند. پیش از انقلاب عمده این تیم ها خارجی بودند اما پس از انقلاب حدود دو دهه وقفه در این مطالعات ایجاد شد. از اواخر دهه ۷۰ خورشیدی گروهی از پژوهشگران ازجمله خود من مرکزی به نام مطالعات پارینه سنگی ایران را در سازمان میراث فرهنگی تأسیس کردیم و مطالعات جدیدی را آغاز نمودیم.»

او در ادامه افزود:« اعضای این مرکز بعدها به کشورهای مختلف رفتند برخی ادامه تحصیل دادند و برخی دیگر به ایران بازگشتند و همچنان در این زمینه فعالیت می کنند. دستاوردهای مهمی نیز در این حوزه حاصل شده است. به عنوان مثال:

• دندان کودک نئاندرتال که در غار بابایبان کرمانشاه توسط دکتر سامان حیدری گوران و دکتر الهام قصیدیان کشف شد.
• دندان دیگری از انسان نئاندرتال که در غار وزمه کرمانشاه توسط دکتر کامیار عبدی یافت شد.
• غار یافته و غار بوف که توسط دکتر محسن زیدی و تیمی آلمانی مورد کاوش قرار گرفته اند. قدمت این محوطه ها به حدود ۸۰ هزار سال پیش بازمی گردد.

البته در مقایسه با دیگر دوره های باستان شناسی ایران دوران پارینه سنگی کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است. یکی از دلایل این موضوع کمبود متخصصان در این زمینه است. معمولاً کشورهایی که دارای تمدن های تاریخی پرشکوه هستند بیشتر به مطالعه دوره های متأخر مانند دوران هخامنشی ساسانی و اشکانی علاقه نشان می دهند. افزون بر این مواد و متریال باقی مانده از دوره های پیش از تاریخ بسیار شکننده و ظریف است و مطالعه آن ها به تخصص و دقت بیشتری نیاز دارد.»

جایگاه ایران در دوران پیش از تمدن

معمولا تصور می شود که ایران در تاریخ تمدن جایگاهی بالاتر از بسیاری از مناطق دیگر داشته است؛ این استاد انسان شناسی پیش از تاریخ در پاسخ به این پرسش که آیا این برتری در دوران پیش از تمدن نیز وجود داشته یا سایر مناطق مانند عربستان افغانستان و پاکستان نیز جایگاهی مشابه داشته اند گفت:«باید در نظر داشته باشیم که مرزبندی های جغرافیایی امروزی در دوران پیش از تاریخ وجود نداشته است. کشورهایی مانند افغانستان و پاکستان در گذشته بخشی از یک پهنه جغرافیایی مشترک با ایران محسوب می شدند. بنابراین بررسی داده های باستان شناسی به ما نشان می دهد که این منطقه همواره مسیر مهمی برای مهاجرت های انسانی بوده است.»

او در ادامه افزود:«ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود نقش شاهراهی در گسترش جمعیت های انسانی داشته است. اما این به آن معنا نیست که اولین سکونتگاه های بشری صرفاً در این منطقه شکل گرفته اند. تمامی مناطق جهان شاهد ورود انسان های اولیه بوده اند و ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست.»

تغییرات اقلیمی و تأثیر آن بر زیستگاه های ایران در دوران پارینه سنگی

حامد وحدتی نسب در پاسخ به این پرسش که در دوران پیش از تاریخ ایران از نظر جغرافیایی و اقلیمی چه تفاوتی با شرایط امروزی داشته است گفت:«ایران همانند سایر نقاط جهان در طول میلیون ها سال دچار تغییرات شدید اقلیمی شده است. ما شواهدی داریم که نشان می دهد از دو میلیون سال پیش تا ۵۰۰۰ سال پیش این سرزمین بارها دچار نوسانات آب وهوایی چشمگیری شده است. به عنوان مثال ۸۰ هزار سال پیش کویر مرکزی ایران که امروزه منطقه ای خشک و بیابانی است یک دریاچه عظیم بوده که اندازه آن حدود ۱۰ برابر دریاچه ارومیه تخمین زده می شود. همچنین مناطقی مانند کویر لوت در آن دوران دارای جنگل ها و علفزارهای وسیع بوده است.

این تغییرات اقلیمی باعث شده که ایران در برخی بازه های زمانی زیستگاهی بسیار مناسب برای انسان های اولیه باشد درحالی که در برخی دیگر از دوره ها سرمای شدید و شرایط غیرقابل زیست موجب کاهش جمعیت شده است. آخرین دوره یخبندان بزرگ حدود ۳۴ هزار سال پیش رخ داده که طی آن یخچال های عظیمی سراسر زاگرس را پوشانده بودند. حتی در مردادماه دمای هوا به منفی ۱۲ درجه می رسید و در زمستان ها ممکن بود تا منفی ۶۰ درجه کاهش یابد.

این نوسانات دمایی نقش مهمی در مهاجرت های انسانی و مسیرهای جابه جایی جمعیت ها داشته است. به همین دلیل برخی مناطق مانند حاشیه جنوبی دریای مازندران به دلیل آب وهوای معتدل تر همواره زیستگاه های پایدارتری برای انسان ها بوده اند.»

مسیر مهاجرت انسان های اولیه به قاره آمریکا

او در ادامه و در پاسخ به این پرسش که انسان های اولیه چگونه از آسیا به قاره آمریکا مهاجرت کردند گفت:« در دوران پیش از تاریخ قاره آمریکا از طریق تنگه برینگ به آسیا متصل بود. این منطقه در برخی بازه های زمانی کاملاً خشک می شد و به یک دشت وسیع پر از علفزار و حیوانات شکارپذیر تبدیل می گشت. انسان های اولیه احتمالاً به دنبال شکار ماموت ها اسب های وحشی و شترهای وحشی از آسیا به این منطقه مهاجرت کردند.

شواهد جدید نشان می دهد که انسان ها بسیار زودتر از آنچه تصور می شد به قاره آمریکا وارد شده اند. زمانی که ما تحصیل می کردیم تصور بر این بود که اولین انسان ها حدود ۱۳ هزار سال پیش وارد آمریکا شده اند. اما امروزه قدیمی ترین شواهد باستان شناسی حضور انسان را در آمریکا تا ۳۰ هزار سال پیش تأیید می کنند.

جالب اینجاست که مهاجرت به آمریکا تنها از طریق تنگه برینگ نبوده است. برخی گروه ها شکارچیان ساحلی بوده اند که با استفاده از قایق های ابتدایی در امتداد سواحل حرکت کرده و به آمریکای جنوبی رسیده اند. همچنین شواهدی وجود دارد که نشان می دهد حدود ۴ تا ۵ هزار سال پیش انسان ها از طریق جزایر اقیانوس آرام خود را به قاره آمریکا رسانده اند.

نکته جالب تر این است که کریستف کلمب اولین فردی نبود که به آمریکا پا گذاشت. وایکینگ ها حدود ۱۰۰۰ تا ۱۱۰۰ میلادی به شمال شرق آمریکا (ویرجینیا امروزی) رسیدند و شواهدی مانند سازه های معماری سپرها و کلاه خودهای وایکینگی از حضور آن ها حکایت دارد.»

میزان اعتبار آزمایش های تبارشناسی ژنتیکی

در سال های اخیر آزمایش های ژنتیکی برای تعیین تبار افراد بسیار رایج شده است این استاد انسان شناسی پیش از تاریخ دانشگاه تربیت مدرس در پاسخ به این پرسش که آیا این آزمایش ها از نظر علمی قابل اعتماد هستند گفت:«به طور کلی اعتبار این آزمایش ها بستگی به شرکتی دارد که آن را انجام می دهد. این آزمایش ها از طریق بررسی نشانگرهای ژنتیکی انجام می شود. هر جمعیتی الگوی ژنتیکی خاصی دارد و متخصصان ژنتیک می توانند با بررسی این نشانگرها تخمین بزنند که یک فرد به کدام گروه های جمعیتی وابستگی دارد.به همین دلیل اگر این آزمایش ها در مراکز معتبر علمی انجام شود نتایج آن ها تا حد زیادی قابل اعتماد خواهد بود.»

۲۲۷۲۲۷