چهارده صیغه مضارع

چهارده صیغه مضارع در زبان عربی مجموعه ای از الگوهای صرفی برای افعال هستند که زمان حال و آینده را نشان می دهند و نقش، جنسیت و تعداد فاعل را مشخص می کنند. تسلط بر این صیغه ها برای فهم و به کارگیری صحیح افعال در مکالمه و نگارش عربی حیاتی است.

فعل مضارع یکی از ارکان اصلی جمله سازی در زبان عربی محسوب می شود و بخش قابل توجهی از ارتباطات روزمره و متون علمی و ادبی را دربرمی گیرد. درک دقیق چهارده صیغه مضارع، نه تنها به یادگیری صرف فعل کمک می کند، بلکه بنیاد محکمی برای شناخت اعراب، حالات فعل (رفع، نصب، جزم) و درک معنای دقیق جملات فراهم می آورد. این مقاله به صورت جامع به تشریح چهارده صیغه فعل مضارع، نشانه های آن، نحوه ساخت، حالات اعرابی مختلف (مرفوع، منصوب، مجزوم) و همچنین ساختار مجهول آن خواهد پرداخت. هدف از این بررسی، ارائه یک راهنمای کامل و کاربردی برای تمامی علاقه مندان به زبان عربی، از دانش آموزان تا دانشجویان و خودآموزان، جهت کسب تسلط بر این بخش اساسی از صرف افعال است.

اهمیت تسلط بر چهارده صیغه مضارع در زبان عربی

تسلط بر چهارده صیغه فعل مضارع در زبان عربی، کلید ورود به لایه های عمیق تر این زبان محسوب می شود. فعل مضارع نه تنها دلالت بر زمان حال و آینده دارد، بلکه اطلاعات حیاتی دیگری نظیر شخص (اول شخص، دوم شخص، سوم شخص)، جنسیت (مذکر و مؤنث) و تعداد (مفرد، مثنی، جمع) فاعل را نیز در خود جای داده است. این پیچیدگی و غنای معنایی، اهمیت یادگیری دقیق هر یک از صیغه ها را دوچندان می کند. فهم صحیح این الگوها، سنگ بنای درک قواعد پیشرفته تر نحو و صرف عربی است و بدون آن، پیشرفت در مکالمه، ترجمه و حتی فهم متون دینی و ادبی دشوار خواهد بود.

علاوه بر این، درک ساختار و کاربرد چهارده صیغه مضارع، به زبان آموز کمک می کند تا تفاوت های ظریف معنایی و ساختاری میان انواع افعال و حالات اعرابی آن ها را تشخیص دهد. به عنوان مثال، تفاوت میان لای نافیه و لای ناهیه یا کاربرد حروف ناصبه و جازمه، تنها با شناخت کامل صیغه های مضارع و تغییرات اعرابی آن ها قابل درک است. این تسلط نه تنها مهارت های زبانی را تقویت می کند، بلکه اعتماد به نفس لازم برای تولید جملات صحیح و روان در زبان عربی را نیز به ارمغان می آورد.

آشنایی با مبانی فعل مضارع

فعل مضارع، یکی از پرکاربردترین انواع فعل در زبان عربی است که برای بیان رخدادها یا حالات در زمان حال یا آینده به کار می رود. این فعل دارای ویژگی های ساختاری و اعرابی منحصربه فردی است که آن را از فعل ماضی متمایز می سازد. شناخت این مبانی، گام اول و اساسی برای تسلط بر چهارده صیغه مضارع به شمار می رود.

تعریف فعل مضارع و دلالت زمانی آن

فعل مضارع فعلی است که بر انجام کاری در زمان حال یا آینده دلالت می کند. به عنوان مثال، فعل «یَذهَبُ» می تواند به معنای می رود (حال) یا خواهد رفت (آینده) باشد. تشخیص دقیق زمان آن در جمله، معمولاً از طریق قرائن و قراین زمانی (مانند «الآن» برای حال یا «غداً» برای آینده) و همچنین بافت جمله صورت می گیرد. به همین دلیل، فهم این نکته که یک فعل مضارع به تنهایی می تواند هر دو زمان را پوشش دهد، در ترجمه و درک متون عربی بسیار مهم است.

نشانه های کلیدی فعل مضارع

فعل مضارع در زبان عربی دارای دو نشانه اصلی و متمایز است که به شناسایی آن کمک می کند:

1. حروف أتین در ابتدای فعل: تمامی چهارده صیغه فعل مضارع با یکی از چهار حرف ا (همزه)، ت (تاء)، ی (یاء) یا ن (نون) آغاز می شوند. این حروف، حروف مضارعه نامیده می شوند و بسته به صیغه، جنسیت و تعداد فاعل تغییر می کنند:
   • ی (یاء): اغلب برای صیغه های غائب مذکر و همچنین جمع مؤنث غائب به کار می رود. مثال: یَکتُبُ (او می نویسد، مرد)، یَکتُبانِ (آن دو می نویسند، مردان)، یَکتُبُونَ (آنها می نویسند، مردان)، یَکتُبنَ (آنها می نویسند، زنان).
   • ت (تاء): برای صیغه های مخاطب (مذکر و مؤنث) و همچنین مفرد و مثنی مؤنث غائب استفاده می شود. مثال: تَکتُبُ (تو می نویسی، مرد/او می نویسد، زن)، تَکتُبانِ (شما دو نفر می نویسید، مردان/زنان؛ آن دو می نویسند، زنان)، تَکتُبُونَ (شما می نویسید، مردان)، تَکتُبینَ (تو می نویسی، زن)، تَکتُبنَ (شما می نویسید، زنان).
   • ا (همزه): صرفاً برای صیغه متکلم وحده (اول شخص مفرد) به کار می رود. مثال: أَکتُبُ (من می نویسم).
   • ن (نون): تنها برای صیغه متکلم مع الغیر (اول شخص جمع) استفاده می شود. مثال: نَکتُبُ (ما می نویسیم).
2. اعراب مرفوع در حالت عادی: فعل مضارع در حالت پیش فرض و بدون وجود عامل نصب یا جزم، مرفوع است. علامت رفع آن بسته به نوع صیغه متفاوت است:
   • ضمه: در صیغه های مفرد (یَکتُبُ، تَکتُبُ، أَکتُبُ، نَکتُبُ).
   • نون عوض رفع (حذف نون در حالت نصب و جزم): در صیغه های مثنی و جمع مذکر (یَکتُبانِ، تَکتُبانِ، یَکتُبُونَ، تَکتُبُونَ، تَکتُبینَ). این صیغه ها را «افعال خمسه» می نامند.
   • سکون (برای نون نسوه): صیغه های جمع مؤنث (یَکتُبنَ، تَکتُبنَ) مبنی بر سکون هستند و اعراب آنها تغییر نمی کند.

ریشه فعل و وزن های پرکاربرد ثلاثی مجرد در مضارع

در زبان عربی، ریشه افعال (معمولاً سه حرف اصلی) نقشی اساسی در ساختار صرفی آن ها دارد. برای هر فعل ثلاثی مجرد (فعلی با سه حرف اصلی در ریشه)، سه جزء اصلی به نام های فاءالفعل (حرف اول ریشه)، عین الفعل (حرف دوم ریشه) و لام الفعل (حرف سوم ریشه) وجود دارد. این ریشه ها وارد وزن های مشخصی می شوند تا فعل مضارع ساخته شود. مهم ترین نکته در ساخت فعل مضارع، تعیین حرکت عین الفعل آن است که باید از طریق فرهنگ لغت یا قواعد خاص (که در افعال مزید تفاوت می کند) مشخص شود. سه وزن پرکاربرد برای فعل مضارع ثلاثی مجرد عبارتند از:

1. یَفعَلُ: در این وزن، عین الفعل در مضارع دارای فتحه (ـَـ) است.
   • مثال: از ریشه ذ ه ب (رفت) → یَذهَبُ (می رود).
   • مثال: از ریشه ف ت ح (باز کرد) → یَفتَحُ (باز می کند).
2. یَفعُلُ: در این وزن، عین الفعل در مضارع دارای ضمه (ـُـ) است.
   • مثال: از ریشه ک ت ب (نوشت) → یَکتُبُ (می نویسد).
   • مثال: از ریشه ن ص ر (یاری کرد) → یَنصُرُ (یاری می کند).
3. یَفعِلُ: در این وزن، عین الفعل در مضارع دارای کسره (ـِـ) است.
   • مثال: از ریشه ض ر ب (زد) → یَضرِبُ (می زند).
   • مثال: از ریشه ج ل س (نشست) → یَجلِسُ (می نشیند).

تعیین وزن صحیح عین الفعل برای هر فعل، نیازمند تمرین و آشنایی با الگوهای رایج در زبان عربی است. جداول زیر به شما در درک این اوزان کمک خواهد کرد:

ریشه (فعل ماضی)	وزن مضارع	مثال (فعل مضارع)	معنی
ذَهَبَ	یَفعَلُ	یَذهَبُ	می رود
کَتَبَ	یَفعُلُ	یَکتُبُ	می نویسد
جَلَسَ	یَفعِلُ	یَجلِسُ	می نشیند

جدول جامع چهارده صیغه فعل مضارع معلوم (معلوم الفاعل)

فعل مضارع معلوم فعلی است که فاعل آن مشخص و معلوم است. صرف فعل مضارع بر اساس ۱۴ صیغه انجام می شود که هر یک از این صیغه ها، شخص، جنسیت و تعداد فاعل را به دقت معین می کنند. این ۱۴ صیغه به سه دسته اصلی تقسیم می شوند: غائب (سوم شخص)، مخاطب (دوم شخص) و متکلم (اول شخص). درک و حفظ این جدول، پایه و اساس تسلط بر صرف فعل در زبان عربی است.

تقسیم بندی صیغه ها

۱۴ صیغه فعل مضارع به شرح زیر تقسیم بندی می شوند:

• غائب (سوم شخص): به کسی یا کسانی اشاره دارد که در لحظه صحبت حضور ندارند.
  • مفرد مذکر غائب (هو)
  • مثنای مذکر غائب (هما)
  • جمع مذکر غائب (هم)
  • مفرد مؤنث غائب (هی)
  • مثنای مؤنث غائب (هما)
  • جمع مؤنث غائب (هنّ)
• مخاطب (دوم شخص): به کسی یا کسانی اشاره دارد که مخاطب مستقیم سخن هستند.
  • مفرد مذکر مخاطب (أنتَ)
  • مثنای مذکر مخاطب (أنتما)
  • جمع مذکر مخاطب (أنتم)
  • مفرد مؤنث مخاطب (أنتِ)
  • مثنای مؤنث مخاطب (أنتما)
  • جمع مؤنث مخاطب (أنتنَّ)
• متکلم (اول شخص): به خود گوینده یا گروه گویندگان اشاره دارد.
  • متکلم وحده (أنا)
  • متکلم مع الغیر (نحنُ)

جدول کامل صرف فعل مضارع سالم (مثال: یَکتُبُ)

برای درک بهتر نحوه صرف فعل مضارع، از فعل سالم «کَتَبَ» به معنای نوشت (مضارع آن «یَکتُبُ» به معنای می نویسد) استفاده می کنیم. در جدول زیر، هر صیغه با نام فارسی و عربی، ضمیر منفصل معادل و فعل صرف شده همراه با اعراب کامل و معنی فارسی آن آمده است. توجه به تغییرات حروف مضارعه (ی، ت، ا، ن) در ابتدای فعل و همچنین نشانه های رفع در انتهای آن (ضمه یا نون) ضروری است.

ردیف	صیغه (نام فارسی)	صیغه (نام عربی)	ضمیر معادل	فعل صرف شده (با اعراب)	معنی فارسی
۱	مفرد مذکر غائب	الغائب	هُوَ	یَکتُبُ	او می نویسد (یک مرد)
۲	مثنای مذکر غائب	الغائبانِ	هُما	یَکتُبانِ	آن دو می نویسند (دو مرد)
۳	جمع مذکر غائب	الغائبُونَ	هُم	یَکتُبُونَ	آنها می نویسند (چند مرد)
۴	مفرد مؤنث غائب	الغائبة	هِیَ	تَکتُبُ	او می نویسد (یک زن)
۵	مثنای مؤنث غائب	الغائبتانِ	هُما	تَکتُبانِ	آن دو می نویسند (دو زن)
۶	جمع مؤنث غائب	الغائبات	هُنَّ	یَکتُبنَ	آنها می نویسند (چند زن)
۷	مفرد مذکر مخاطب	المخاطب	أنتَ	تَکتُبُ	تو می نویسی (یک مرد)
۸	مثنای مذکر مخاطب	المخاطبانِ	أنتُما	تَکتُبانِ	شما دو نفر می نویسید (دو مرد)
۹	جمع مذکر مخاطب	المخاطبُونَ	أنتُم	تَکتُبُونَ	شما می نویسید (چند مرد)
۱۰	مفرد مؤنث مخاطب	المخاطبة	أنتِ	تَکتُبینَ	تو می نویسی (یک زن)
۱۱	مثنای مؤنث مخاطب	المخاطبتانِ	أنتُما	تَکتُبانِ	شما دو نفر می نویسید (دو زن)
۱۲	جمع مؤنث مخاطب	المخاطبات	أنتُنَّ	تَکتُبنَ	شما می نویسید (چند زن)
۱۳	متکلم وحده	المتکلم وحده	أنا	أَکتُبُ	من می نویسم
۱۴	متکلم مع الغیر	المتکلم مع الغیر	نحنُ	نَکتُبُ	ما می نویسیم

دقت داشته باشید که صیغه های ۱، ۴، ۷، ۱۳ و ۱۴ با ضمه در آخر فعل مرفوع می شوند. صیغه های ۲، ۳، ۵، ۸، ۹، ۱۰ و ۱۱ که به «افعال خمسه» معروفند، با نون عوض رفع مرفوع می شوند و صیغه های ۶ و ۱۲ (جمع مؤنث غائب و جمع مؤنث مخاطب) که نون نسوه دارند، مبنی بر سکون هستند و حالت اعرابی آن ها تغییر نمی کند.

فعل مضارع منفی: روش های ساخت و کاربرد

منفی کردن فعل مضارع در زبان عربی به سادگی و از طریق افزودن حروف نفی انجام می شود. اصلی ترین و رایج ترین روش برای منفی کردن فعل مضارع، استفاده از حرف «لا» نافیه است. این حرف از عوامل غیرعامل محسوب می شود، بدین معنا که هیچ تغییری در اعراب فعل مضارع (مرفوع بودن آن) ایجاد نمی کند.

منفی کردن فعل مضارع با لا نافیه

برای منفی کردن فعل مضارع، کافی است حرف «لا» را پیش از فعل مضارع مرفوع قرار دهید. در این حالت، فعل همچنان مرفوع باقی می ماند و تنها معنای آن به نمی کند یا نخواهد کرد تغییر می یابد. این نوع «لا» برای نفی کلی یک عمل در زمان حال یا آینده به کار می رود. به جدول زیر توجه کنید که فعل «یَکتُبُ» را در حالت منفی با «لا» نشان می دهد:

ردیف	صیغه	فعل صرف شده (منفی)	معنی فارسی (منفی)
۱	مفرد مذکر غائب	لا یَکتُبُ	او نمی نویسد (یک مرد)
۲	مثنای مذکر غائب	لا یَکتُبانِ	آن دو نمی نویسند (دو مرد)
۳	جمع مذکر غائب	لا یَکتُبُونَ	آنها نمی نویسند (چند مرد)
۴	مفرد مؤنث غائب	لا تَکتُبُ	او نمی نویسد (یک زن)
۵	مثنای مؤنث غائب	لا تَکتُبانِ	آن دو نمی نویسند (دو زن)
۶	جمع مؤنث غائب	لا یَکتُبنَ	آنها نمی نویسند (چند زن)
۷	مفرد مذکر مخاطب	لا تَکتُبُ	تو نمی نویسی (یک مرد)
۸	مثنای مذکر مخاطب	لا تَکتُبانِ	شما دو نفر نمی نویسید (دو مرد)
۹	جمع مذکر مخاطب	لا تَکتُبُونَ	شما نمی نویسید (چند مرد)
۱۰	مفرد مؤنث مخاطب	لا تَکتُبینَ	تو نمی نویسی (یک زن)
۱۱	مثنای مؤنث مخاطب	لا تَکتُبانِ	شما دو نفر نمی نویسید (دو زن)
۱۲	جمع مؤنث مخاطب	لا تَکتُبنَ	شما نمی نویسید (چند زن)
۱۳	متکلم وحده	لا أَکتُبُ	من نمی نویسم
۱۴	متکلم مع الغیر	لا نَکتُبُ	ما نمی نویسیم

مثال های کاربردی:

• لا یَذهَبُ الطالِبُ إلی المَدرسةِ الیومَ. (دانش آموز امروز به مدرسه نمی رود.)
• لا نَکذِبُ أبداً. (ما هرگز دروغ نمی گوییم.)
• لا تَقرَأینَ هذا الکتابَ. (تو این کتاب را نمی خوانی. – مخاطب مؤنث)

تفاوت اساسی «لا» نافیه با «لا» ناهیه در این است که «لا» نافیه صرفاً خبری را نفی می کند و هیچ تغییری در اعراب فعل مضارع ایجاد نمی کند، در حالی که «لا» ناهیه، فعل مضارع را مجزوم می سازد و معنای نهی (دستور به عدم انجام کاری) می دهد.

حالات اعرابی فعل مضارع: مرفوع، منصوب، مجزوم

فعل مضارع، برخلاف فعل ماضی، معرب است؛ به این معنا که اعراب پایانی آن می تواند بر اساس عوامل مختلف تغییر کند. این تغییرات اعرابی، نقش مهمی در معنا و ساختار جمله ایفا می کنند. فعل مضارع دارای سه حالت اصلی اعرابی است: مرفوع، منصوب و مجزوم.

فعل مضارع مرفوع (حالت پیش فرض)

حالت رفع، حالت اصلی و پیش فرض فعل مضارع است. زمانی که هیچ عامل نصب یا جزمی قبل از فعل مضارع قرار نگیرد، فعل در حالت مرفوع قرار دارد. علائم رفع بسته به صیغه متفاوت است:

• ضمه ظاهری یا تقدیری: برای صیغه های مفرد (مثل یَکتُبُ، تَکتُبُ، أَکتُبُ، نَکتُبُ). ضمه در پایان فعل ظاهر می شود. در افعال ناقصه (معتل اللام) مانند یَرمِی (پرتاب می کند) یا یَدعُو (دعا می کند)، ضمه تقدیری است (به دلیل سنگینی تلفظ یا وجود الف).
• نون عوض رفع: برای افعال خمسه (یَکتُبانِ، تَکتُبانِ، یَکتُبُونَ، تَکتُبینَ). وجود نون در انتهای این صیغه ها، نشانه رفع آنهاست.
• ثبوت نون (مبنی بر سکون): برای صیغه های جمع مؤنث (یَکتُبنَ، تَکتُبنَ). این صیغه ها که به نون نسوه ختم می شوند، در حالت رفع، نصب و جزم مبنی بر سکون باقی می مانند و اعراب آنها ظاهراً تغییری نمی کند.

فعل مضارع منصوب

فعل مضارع زمانی منصوب می شود که یکی از حروف ناصبه (حروف نصب) قبل از آن قرار گیرد. این حروف، معنای جمله را تغییر داده و بر اعراب فعل اثر می گذارند. برخی از حروف ناصبه مهم عبارتند از:

• أن (که، اینکه): حرف مصدری و ناصبه که فعل را به مصدر تأویل می برد. مثال: أُرِیدُ أن أذهَبَ (می خواهم که بروم).
• لن (هرگز نخواهد): برای نفی آینده به صورت مؤکد به کار می رود. مثال: لن یَنجَحَ المُهمِلُ (آدم بیکار هرگز موفق نخواهد شد).
• کَی (تا، برای اینکه): برای بیان علت و هدف به کار می رود. مثال: أدرسُ کَی أَنجَحَ (درس می خوانم تا موفق شوم).
• حتی (تا اینکه، تا): برای بیان غایت یا علت. مثال: سأنتَظِرُ حتی یَعودَ (منتظر می مانم تا برگردد).
• لام تعلیل (لِـ): به معنای برای اینکه یا تا. مثال: جِئتُ لِأَدرُسَ (آمدم تا درس بخوانم).

قواعد تغییر اعراب در حالت نصب:

• تبدیل ضمه به فتحه: در صیغه های مفرد (یَکتُبُ → لَن یَکتُبَ).
• حذف نون عوض رفع: در افعال خمسه (یَکتُبُونَ → لَن یَکتُبُوا؛ تَکتُبینَ → لَن تَکتُبی).
• صیغه های جمع مؤنث (یَکتُبنَ، تَکتُبنَ) تغییری نمی کنند (مبنی هستند).

جدول زیر، صرف فعل «یَکتُبُ» را با حرف ناصبه «لن» (برای نفی آینده) نشان می دهد:

ردیف	صیغه	فعل صرف شده (منصوب با لن)	معنی فارسی
۱	مفرد مذکر غائب	لَن یَکتُبَ	هرگز نخواهد نوشت (یک مرد)
۲	مثنای مذکر غائب	لَن یَکتُبا	آن دو هرگز نخواهند نوشت (دو مرد)
۳	جمع مذکر غائب	لَن یَکتُبُوا	آنها هرگز نخواهند نوشت (چند مرد)
۴	مفرد مؤنث غائب	لَن تَکتُبَ	او هرگز نخواهد نوشت (یک زن)
۵	مثنای مؤنث غائب	لَن تَکتُبا	آن دو هرگز نخواهند نوشت (دو زن)
۶	جمع مؤنث غائب	لَن یَکتُبنَ	آنها هرگز نخواهند نوشت (چند زن)
۷	مفرد مذکر مخاطب	لَن تَکتُبَ	تو هرگز نخواهی نوشت (یک مرد)
۸	مثنای مذکر مخاطب	لَن تَکتُبا	شما دو نفر هرگز نخواهید نوشت (دو مرد)
۹	جمع مذکر مخاطب	لَن تَکتُبُوا	شما هرگز نخواهید نوشت (چند مرد)
۱۰	مفرد مؤنث مخاطب	لَن تَکتُبی	تو هرگز نخواهی نوشت (یک زن)
۱۱	مثنای مؤنث مخاطب	لَن تَکتُبا	شما دو نفر هرگز نخواهید نوشت (دو زن)
۱۲	جمع مؤنث مخاطب	لَن تَکتُبنَ	شما هرگز نخواهید نوشت (چند زن)
۱۳	متکلم وحده	لَن أَکتُبَ	من هرگز نخواهم نوشت
۱۴	متکلم مع الغیر	لَن نَکتُبَ	ما هرگز نخواهیم نوشت

فعل مضارع مجزوم

فعل مضارع زمانی مجزوم می شود که یکی از حروف جازمه (عوامل جزم) قبل از آن قرار گیرد. حروف جازمه نیز مانند حروف ناصبه، تغییراتی در اعراب فعل مضارع ایجاد می کنند و اغلب معنای خاصی را به فعل می بخشند. حروف جازمه اصلی یک فعلی عبارتند از:

• لم (نکرد): برای منفی کردن فعل مضارع با معنی ماضی مطلق. این حرف کاربرد وسیعی در زبان عربی دارد و نتیجه فعل را به گذشته برمی گرداند. مثال: لم یَذهَبْ علیٌّ (علی نرفت).
• لما (هنوز نکرد): مشابه «لم»، اما با دلالت بر اینکه عمل هنوز رخ نداده اما انتظار می رود در آینده نزدیک اتفاق بیفتد. مثال: لما یَحصُلْ (هنوز رخ نداده است).
• لام امر (لِـ): برای ساخت فعل امر غائب و متکلم (باید انجام دهد). مثال: لِیَذهَبْ (باید برود).
• لای نهی (لا): برای نهی از انجام کاری (نکن). مثال: لا تَکتُبْ (ننویس).

قواعد تغییر اعراب در حالت جزم:

• سکون: در صیغه های مفرد (یَکتُبُ → لَم یَکتُبْ).
• حذف نون عوض رفع: در افعال خمسه (یَکتُبُونَ → لَم یَکتُبُوا؛ تَکتُبینَ → لَم تَکتُبی).
• حذف حرف عله: در افعال ناقصه (معتل اللام) مانند یَدعُو (دعا می کند) که حرف عله در آخر فعل است، در حالت جزم حرف عله حذف می شود. مثال: یَدعُو → لَم یَدعُ.
• صیغه های جمع مؤنث (یَکتُبنَ، تَکتُبنَ) تغییری نمی کنند (مبنی هستند).

جدول زیر، صرف فعل «یَکتُبُ» را با حرف جازمه «لم» (برای نفی ماضی) نشان می دهد:

ردیف	صیغه	فعل صرف شده (مجزوم با لم)	معنی فارسی
۱	مفرد مذکر غائب	لَم یَکتُبْ	او ننوشت (یک مرد)
۲	مثنای مذکر غائب	لَم یَکتُبا	آن دو ننوشتند (دو مرد)
۳	جمع مذکر غائب	لَم یَکتُبُوا	آنها ننوشتند (چند مرد)
۴	مفرد مؤنث غائب	لَم تَکتُبْ	او ننوشت (یک زن)
۵	مثنای مؤنث غائب	لَم تَکتُبا	آن دو ننوشتند (دو زن)
۶	جمع مؤنث غائب	لَم یَکتُبنَ	آنها ننوشتند (چند زن)
۷	مفرد مذکر مخاطب	لَم تَکتُبْ	تو ننوشتی (یک مرد)
۸	مثنای مذکر مخاطب	لَم تَکتُبا	شما دو نفر ننوشتید (دو مرد)
۹	جمع مذکر مخاطب	لَم تَکتُبُوا	شما ننوشتید (چند مرد)
۱۰	مفرد مؤنث مخاطب	لَم تَکتُبی	تو ننوشتی (یک زن)
۱۱	مثنای مؤنث مخاطب	لَم تَکتُبا	شما دو نفر ننوشتید (دو زن)
۱۲	جمع مؤنث مخاطب	لَم تَکتُبنَ	شما ننوشتید (چند زن)
۱۳	متکلم وحده	لَم أَکتُبْ	من ننوشتم
۱۴	متکلم مع الغیر	لَم نَکتُبْ	ما ننوشتیم

توضیح لام امر و لای نهی:

لام امر: این لام (لِـ) بر سر صیغه های غائب و متکلم فعل مضارع می آید و معنای امر (دستور) یا طلب را می رساند. فعل مضارع بعد از آن مجزوم می شود.
مثال: لِیَجلِسْ الطالبُ (دانش آموز باید بنشیند). لِنَذهَبْ إلی المَدرسةِ (باید به مدرسه برویم).

لای نهی: این «لا» برای نهی کردن و منع از انجام کاری به کار می رود و فعل مضارع را مجزوم می کند. این «لا» تنها بر سر صیغه های مخاطب می آید (در بقیه صیغه ها معنای نفی دارد و فعل را مجزوم نمی کند).
مثال: لا تَذهَبْ (نرو! – مذکر مفرد). لا تَکتُبوا (ننویسید! – جمع مذکر).
تفاوت اساسی بین لا نافیه و لا ناهیه در این است که لا نافیه (همانطور که پیشتر اشاره شد) هیچ تغییری در اعراب فعل مضارع ایجاد نمی کند و صرفاً عملی را نفی می کند، در حالی که لا ناهیه، فعل مضارع را مجزوم می سازد و معنای نکن یا نباید بکنی می دهد. تشخیص این دو از طریق اعراب فعل پس از «لا» بسیار مهم است.

ادوات شرط: برخی ادوات شرط نیز باعث جزم دو فعل (فعل شرط و جواب شرط) می شوند، که اغلب هر دو فعل مضارع هستند. مثال: مَن یَزرَعْ یَحصُدْ (هر که بکارد، درو می کند).

صرف چهارده صیغه فعل مضارع مجهول (مجهول الفاعل)

فعل مضارع مجهول، فعلی است که فاعل آن مشخص نیست یا اهمیت ندارد. در این حالت، مفعول به جای فاعل قرار گرفته و به عنوان «نائب فاعل» نقش می گیرد. ساخت فعل مضارع مجهول از فعل معلوم قواعد مشخصی دارد که در تمامی صیغه ها اعمال می شود.

نحوه ساخت فعل مضارع مجهول

برای ساخت فعل مضارع مجهول از فعل معلوم، دو تغییر اصلی در حروف ریشه و حروف مضارعه اعمال می شود:

1. ضم اولین حرف مضارعه: حرف مضارعه (ی، ت، ا، ن) در ابتدای فعل مضارع، مضموم (ـُـ) می شود.
2. فتح حرف ماقبل آخر (عین الفعل): حرف ماقبل آخر فعل مضارع (که معمولاً عین الفعل است)، مفتوح (ـَـ) می شود.

فرمول کلی:

یَفعَلُ / یَفعُلُ / یَفعِلُ  ←  یُفعَلُ

به عنوان مثال، فعل «یَکتُبُ» (می نویسد) به «یُکتَبُ» (نوشته می شود) تبدیل می گردد. همچنین «یَضرِبُ» (می زند) به «یُضرَبُ» (زده می شود) و «یَفتَحُ» (باز می کند) به «یُفتَحُ» (باز می شود) تغییر می یابند. این تغییرات در تمامی صیغه ها، با حفظ ساختار اصلی صیغه، اعمال می شوند.

جدول کامل صرف فعل مضارع مجهول (مثال: یُکتَبُ)

در جدول زیر، صرف چهارده صیغه فعل مضارع مجهول از ریشه «کَتَبَ» (که مضارع مجهول آن «یُکتَبُ» است) به همراه معنی فارسی آورده شده است:

ردیف	صیغه	ضمیر معادل	فعل صرف شده (مجهول با اعراب)	معنی فارسی
۱	مفرد مذکر غائب	هُوَ	یُکتَبُ	او نوشته می شود (یک مرد)
۲	مثنای مذکر غائب	هُما	یُکتَبانِ	آن دو نوشته می شوند (دو مرد)
۳	جمع مذکر غائب	هُم	یُکتَبُونَ	آنها نوشته می شوند (چند مرد)
۴	مفرد مؤنث غائب	هِیَ	تُکتَبُ	او نوشته می شود (یک زن)
۵	مثنای مؤنث غائب	هُما	تُکتَبانِ	آن دو نوشته می شوند (دو زن)
۶	جمع مؤنث غائب	هُنَّ	یُکتَبنَ	آنها نوشته می شوند (چند زن)
۷	مفرد مذکر مخاطب	أنتَ	تُکتَبُ	تو نوشته می شوی (یک مرد)
۸	مثنای مذکر مخاطب	أنتُما	تُکتَبانِ	شما دو نفر نوشته می شوید (دو مرد)
۹	جمع مذکر مخاطب	أنتُم	تُکتَبُونَ	شما نوشته می شوید (چند مرد)
۱۰	مفرد مؤنث مخاطب	أنتِ	تُکتَبینَ	تو نوشته می شوی (یک زن)
۱۱	مثنای مؤنث مخاطب	أنتُما	تُکتَبانِ	شما دو نفر نوشته می شوید (دو زن)
۱۲	جمع مؤنث مخاطب	أنتُنَّ	تُکتَبنَ	شما نوشته می شوید (چند زن)
۱۳	متکلم وحده	أنا	أُکتَبُ	من نوشته می شوم
۱۴	متکلم مع الغیر	نحنُ	نُکتَبُ	ما نوشته می شویم

کاربرد فعل مضارع مجهول و مفهوم نایب فاعل

در جملات مجهول، فاعل جمله حذف می شود و مفعول به جای آن می نشیند و نقش «نائب فاعل» را ایفا می کند. نائب فاعل همیشه مرفوع است و فعل مجهول از لحاظ جنسیت و تعداد با نائب فاعل مطابقت می کند. این ساختار زمانی به کار می رود که فاعل ناشناس باشد، کم اهمیت باشد، یا به قصد تأکید بر عمل یا مفعول انجام گیرد.

مثال های کاربردی از فعل مضارع مجهول:

• الرسالةُ تُکتَبُ فی الصباح. (نامه در صبح نوشته می شود.) – الرسالةُ (نامه) نائب فاعل و مرفوع است.
• الأبوابُ تُفتَحُ فی العاشرة. (درها ساعت ده باز می شوند.) – الأبوابُ (درها) نائب فاعل و جمع غیرعاقل است، پس فعل مفرد مؤنث مجهول آمده است.
• الطالبُ یُمدَحُ من قِبلِ المُعلّم. (دانش آموز از سوی معلم ستایش می شود.) – الطالبُ (دانش آموز) نائب فاعل.

فهم ساختار فعل مجهول و نحوه تعیین نائب فاعل، یکی از جنبه های کلیدی تسلط بر صرف افعال در زبان عربی است. با این ساختار، می توان بر عملی تأکید کرد، بدون نیاز به ذکر عامل آن.

نکات کلیدی برای یادگیری، به خاطر سپاری و تشخیص صیغه های مضارع

تسلط بر چهارده صیغه مضارع فراتر از حفظ کردن جداول است؛ نیازمند درک عمیق ساختارها، تمرین مداوم و به کارگیری هوشمندانه نکات آموزشی است. در ادامه به برخی از این نکات کلیدی اشاره می شود که می تواند فرآیند یادگیری شما را تسهیل کند:

• الگوپذیری و شناخت ساختار: به جای حفظ تک تک افعال، به الگوهای تغییر حروف مضارعه (أتین) در ابتدای فعل و شناسه های پایانی (نون ها، سکون، ضمه و فتحه) توجه کنید. این الگوها در تمامی افعال سالم یکسان هستند و با شناخت آن ها، می توانید هر فعل سالمی را صرف کنید. به عنوان مثال، صیغه های مثنی و جمع مذکر به انِ و ونَ ختم می شوند و صیغه های جمع مؤنث به نَ نسوه.
• تمرین مستمر با فعل های مختلف: خود را به صرف یک فعل محدود نکنید. فعل های سالم مختلف (مانند ذَهَبَ، شَرِبَ، نَصَرَ) و همچنین افعال معتل (ناقصه، اجوف، مثال) را صرف کنید تا با تغییرات جزئی در آن ها آشنا شوید. این کار به شما کمک می کند تا قواعد را در بافت های مختلف ببینید و تثبیت کنید.
• استفاده از فلش کارت و جداول خلاصه شده: برای مرور سریع و به خاطر سپاری، می توانید فلش کارت هایی حاوی ریشه فعل و صیغه های اصلی آن یا جداول کوچک و خلاصه شده تهیه کنید. این ابزارها برای مرور در زمان های کوتاه و به صورت بصری بسیار مفید هستند.
• شنیدن و تکرار (نقش تلفظ صحیح): تلفظ صحیح صیغه ها و شنیدن آن ها در مکالمات یا تلاوت قرآن، به تثبیت ساختار و وزن ها در ذهن شما کمک شایانی می کند. گوش دادن فعال و تکرار همراه با تلفظ صحیح، بخش مهمی از فرآیند یادگیری زبان است.
• جمله سازی عملی و کاربرد در مکالمه/نوشتار: سعی کنید صیغه های مختلف را در جملات کاربردی به کار ببرید. این تمرین عملی، نه تنها درک شما را عمیق تر می کند، بلکه به توانایی شما در تولید جملات صحیح و روان می افزاید. مکالمه و نوشتن با استفاده از صیغه های مضارع را در اولویت قرار دهید.
• تفاوت صیغه های مشترک: به صیغه هایی که در ظاهر یکسان هستند اما به فاعل های متفاوتی اشاره دارند، توجه کنید. مثال برجسته آن، صیغه «تَکتُبُ» است که هم می تواند مفرد مؤنث غائب باشد (او می نویسد، زن) و هم مفرد مذکر مخاطب (تو می نویسی، مرد). تشخیص این تفاوت ها بستگی به بافت جمله و قرائن موجود در آن دارد (مانند فاعل جمله).
• درک مفهوم نون عوض رفع: اهمیت نون در پایان افعال خمسه (یَکتُبانِ، یَکتُبُونَ، تَکتُبینَ و …) را به خوبی درک کنید. این نون در حالت نصب و جزم حذف می شود و این خود یک نشانه اعرابی مهم است. با تمرکز بر این تغییرات، می توانید به سرعت حالت اعرابی فعل را تشخیص دهید.

جمع بندی و نتیجه گیری

چهارده صیغه مضارع، ستون فقرات صرف فعل در زبان عربی را تشکیل می دهند و تسلط بر آن ها برای هر زبان آموزی ضروری است. همانطور که در این مقاله به تفصیل بیان شد، این صیغه ها نه تنها زمان حال و آینده را منعکس می کنند، بلکه اطلاعات دقیقی درباره شخص، جنسیت و تعداد فاعل ارائه می دهند. ما با بررسی مبانی فعل مضارع، از جمله حروف أتین و وزن های سه گانه، و سپس با ارائه جداول کامل صرف فعل مضارع معلوم و مجهول، تلاش کردیم تا این مفهوم را به صورت جامع و کاربردی تبیین کنیم.

علاوه بر این، تحلیل حالات اعرابی فعل مضارع – مرفوع، منصوب، و مجزوم – به همراه معرفی حروف ناصبه و جازمه، اهمیت تشخیص این تغییرات در درک صحیح معنای جملات را روشن ساخت. با تمرکز ویژه بر تفاوت های «لا نافیه» و «لا ناهیه»، و نیز کاربرد «لم» و «لام امر»، تلاش شد تا نکات ظریف دستوری نیز پوشش داده شوند. در نهایت، با ارائه نکات کلیدی برای یادگیری و به خاطر سپاری، بر اهمیت تمرین مستمر، درک الگوها و کاربرد عملی قواعد تأکید شد.

تسلط بر چهارده صیغه مضارع، نه تنها درک شما را از متون عربی غنی تر می سازد، بلکه توانایی شما را در تولید جملات صحیح و روان در این زبان به طور چشمگیری ارتقاء می دهد. با تمرین و ممارست کافی، می توانید به این بخش اساسی از گرامر عربی تسلط پیدا کنید و از زیبایی ها و دقت این زبان بیشتر لذت ببرید.